'नदी की पाठशाला' निमित्ताने...

सांस्कृतिक कार्य मंत्रालय महाराष्ट्र शासन आणि चला जाणू या नदीला अंतर्गत चिपळूण नगर परिषद आयोजित डीबीजे महाविद्यालयाच्या सेमिनार हॉलमध्ये संपन्न झालेल्या तीन दिवशीय (२१-२२-२३ जून २०२४) नदी की पाठशाला कार्यक्रमाचा अनुभव अविस्मरणीय राहिला. या तीन दिवसात संशोधक-अभ्यासकांचे मार्गदर्शन, वाशिष्टी नदी क्षेत्रभेट आणि कोकणातील नदी-जल यशकथा यांचे उत्तम मिश्रण अनुभवले. २०१५-१६साली वाशिष्टी नदीच्या कुंभार्ली घाटातील सह्याद्रीच्या मुख्य रांगेतील उगमाचा शोध घेतल्याच्या पार्श्वभूमीवर, मान्यवरांच्या समोर वाशिष्टी नदी विषयक मनोगत व्यक्त करता आलं.

या निमित्ताने भारताचे जलपुरुष आदरणीय डॉ. राजेंद्रसिंह जी यांचे मार्गदर्शन आणि लाभलेले सान्निध्य अमूल्य होते. त्यांच्यासह भूगर्भशास्त्रज्ञ डॉ. श्रीनिवास वडगबाळकर, जीवित नदी पुणेच्या संस्थापक शैलजा देशपांडे, डॉ. अजित गोखले, यशदाचे निवृत्त संचालक डॉ. सुमंत पांडे, जलबिरादरी महाराष्ट्रचे अध्यक्ष श्री. Narendra chugh, महाराष्ट्र प्रदूषण नियंत्रण मंडळाचे प्रादेशिक अधिकारी जगन्नाथ साळोखे, उदयजी गायकवाड, जिल्हा परिषदेचे मुख्य कार्यकारी अधिकारी कीर्ती किरण पुजार यांचे मार्गदर्शन लाभले. नदी की पाठशाला आयोजित केल्याबद्दल चिपळूण नगर परिषदेचे मुख्याधिकारी विशाल भोसले यांचेही विशेष कौतुक करण्यात आले. विशेष म्हणजे नदी की पाठशाला नगर परिषद स्तरावर आयोजित करणारी चिपळूण ही भारतातील पहिली नगर परिषद ठरली.

नदी विषयाच्या आमच्या श्रद्धा गढूळ झाल्या तेव्हापासून नदीचे पात्र गढूळ होत गेले आहे. नदीच्या क्षेत्रात आमची पाऊले वळायला हवीत. नदीच्या परिक्रमा व्हायला हव्यात. एकुणात नदी कृतज्ञतेचे उत्सव व्हायलाच हवेत, हे आम्ही यापूर्वी वाशिष्टी नदी परिक्रमा आणि वाशिष्टीला साडी नेसवण्याच्या उपक्रम निमित्ताने मांडलेले विचार इथे संशोधन स्वरूपात अभ्यासता आले. चिपळूणला महापूरमुक्त करायचे असल्यास समूळ वृक्षतोडबंदीसह जगबुड़ी (खेड) नदी पात्रावरही काम करावं लागेल, अशा अनेक कळीच्या मुद्द्यांचं गांभीर्य या तीन दिवसात लक्षात आलं याचा विस्तृत वृत्तांत सवडीने लिहीन.

धीरज वाटेकर

‘पुरातन’ वटवृक्षांकडे पाऊले वळायला हवीत!

              

वडवळ (सोलापूर) येथील वटवृक्ष

        अलिकडे, वटपौर्णिमेचे औचित्य साधून पूजनकारणे वडाच्या झाडाच्या फांद्या बाजारात येण्याचे प्रमाण वाढलेले आहे. विक्रेते छोट्या-मोठ्या शहरात सार्वजनिक रस्त्यांच्या आजूबाजूची, जंगलातील किंवा खासगी आवारातील वडाची झाडे / फांद्या तोडत असतात. यावर उपाय म्हणून अनेक शहरातील वृक्षप्रेमींनी वडाच्या रोपांचे वितरण उपक्रम सुरु केले आहेत. महिलांचा त्यांना मिळणारा प्रतिसाद अभिनंदनीय आहे. या पार्श्वभूमीवर वृक्ष-पर्यावरण जतन-संवर्धन चळवळीचा भाग म्हणून कोकणात गावागावातील पुरातन वृक्षांचे दस्तऐवजीकरण होण्याची आवश्यकता आहे. दस्तऐवजीकरणातून समोर येणाऱ्या माहितीच्या आधारे जनजागरण चळवळ राबवून महिला वर्गाची पाऊले हळूहळू पुन्हा ‘पुरातन’ वटवृक्षांकडे वळायला हवीत!

इमामपूर (बीड) येथील वटवृक्ष

            महाराष्ट्रासह देशभरात अनेक ठिकाणे पुरातन ‘वटवृक्ष’ पाहायला मिळतात. मागच्या दिवाळीत आम्ही सहकुटुंब बीड जिल्ह्यात पर्यटन-भ्रमण करत असताना ईमामपूर (बीड) येथील वटवृक्ष आवर्जून पाहिला होता. तिथल्या श्रीकाळभैरवाच्या डोंगरावर मूळवृक्ष बहुधा अस्तित्वात नसलेला आणि पारंब्यांचाच पसारा वाढलेला हा प्रचंड मोठा वटवृक्ष आहे. चालू वर्षाच्या जानेवारी महिन्यात आम्ही नागेश संप्रदायाचे ठिकाण असलेल्या आणि हेगरस, अज्ञानसिद्द आदी संतश्रेष्ठांच्या वास्तव्याने पवित्र झालेल्या सोलापूर जिल्ह्यातील मोहोळ तालुक्यातील वडवळ गावाला भेट दिली होती. गावातील श्रीनागनाथ मंदिर इतिहासप्रसिद्ध आहे. त्यावेळी प्रसिद्ध कवी-समीक्षक अरुण इंगवले आणि कोकणी लोककलांचे अभ्यासक प्रा. संतोष गोनबरे यांच्यासमवेत आम्ही वडवळ गावातील वडाचे भव्य झाड पाहिले होते. कोकणात गावागावात आजही महिला वटवृक्ष पूजन करताना आढळतात. आमचे बालपण गेलेल्या कोकणातील चिपळूण तालुक्यातील अलोरे गावी विश्वकर्मा चौकात असलेले वडाचे झाड कोयना प्रकल्प कार्यालय सेवाकारणे गावात वास्तव्य केलेल्या मागील किमान तीनेक पिढ्यांच्या आठवणी जपून आहे. अहमदनगरच्या संगमनेर तालुक्यातील पेमगिरी (शहागड किल्ल्याजवळ) या ठिकाणी भले मोठे वडाचे झाड आहे. आंध्रप्रदेशातील अनंतपूर जिल्ह्यातील थीमम्मा मरीमानु हे वडाचे झाड, कोलकात्यातील ग्रेट बनियान ट्री, गुजरातमधील भरूच शहरातील कबीरवड, तेलंगणाच्या मेहबूबनगर जिल्ह्यातील पिल्लालमर्री, रामोहल्ली-बेंगलोरमधील द बिग वटवृक्ष आदी ठिकाणची वडाची झाडे प्रसिद्ध आहेत.

वडवळ (सोलापूर) येथील वटवृक्ष

              वटपौर्णिमेशी निगडीत वटसावित्रीची कथा वडाच्या वृक्षाबरोबर जोडली गेल्याने हा वृक्ष महिलांमध्ये पूजनीय आणि लोकप्रिय ठरला आहे. खरंतर मानवी मनाचा ठाव घेणाऱ्या कथानकांशी जोडलेले वृक्ष आणि पर्यावरण महत्त्वाचे आहे. निसर्गचक्रातील वर्तमान प्रदूषित जगात, वृक्षांचे मानवी जीवनातील स्थान, वृक्षांची उपयुक्तता लक्षात घेऊन वडासारख्या पुरातन वृक्षांचे अधिकाधिक सान्निध्य मिळवण्यासाठी आपण सर्वांनीच दक्ष असायला हवे आहे. यासाठी कोकणात गावागावातील पुरातन वृक्षांचे दस्तऐवजीकरण ही चळवळ बनायला हवी आहे.

 

धीरज वाटेकर

मो. ९८६०३६०९४८

https://ratnagiritimes.in//NewsDetails/index/10330

पर्यावरणीय समस्या लोकभावनेशी जोडायला हव्यात!

        राळेगणसिद्धी (अहमदनगर) :: पर्यावरणाच्या दृष्टीने सध्याचा काळ मोठा कठीण आला आहे. विषयाचं गांभीर्य कमी झालंय. समाजसुधारणांच्या सर्वच क्षेत्रातील अनास्था कमी करण्यासाठी आपण सातत्याने लोकांसमोर विविधांगाने विषयाची मांडणी करत राहिलं पाहिजे. नदीविषयीच्या आमच्या श्रद्धा गढूळ झाल्या तेव्हा नदीचे पात्रदेखील गढूळ होत गेले आहे. आम्ही धरणांचे पाणी पिऊ लागलो, तेव्हा नदीची आवश्यकता संपली. नदीपासून दूर गेलेल्या लोकांना नदीच्या जवळ आणले पाहिजे. आम्ही कोकणात वाशिष्टी नदीला साडी नेसवण्याचा उपक्रम केला. नदीची परिक्रमा केली. खूप पर्यटक, जिज्ञासू आले. गावातील कुतूहल जागृत झालेली लोकं वेगळेपणा पाहायला आली. लोकांना पर्यावरण संवर्धनाशी जोडण्यासाठी पर्यावरणीय समस्या लोकभावनेशी जोडायला हव्या असल्याचे मत कोकणातील पर्यावरण आणि पर्यटन क्षेत्रातील कार्यकर्ते, लेखक धीरज वाटेकर यांनी व्यक्त केले.

        जागतिक पर्यावरण दिनाचे औचित्य साधून निसर्ग व सामाजिक पर्यावरण प्रदूषण निवारण मंडळाच्या वतीने आयोजित ‘वृक्षमित्र’ स्व. आबासाहेब मोरे जयंती व पर्यावरण कार्यकर्ता मेळाव्यात ते बोलत होते. यावेळी व्यासपीठावर वनविभाग पालघरचे सेवानिवृत्त सहाय्यक वनसंरक्षक प्रभाकर म्हस्के, महाराष्ट्र प्रदूषण नियंत्रण मंडळ अहमदनगरचे उप-प्रादेशिक अधिकारी चद्रकांत शिंदे, कोकणातील सेवानिवृत्त केंद्रप्रमुख, पर्यावरणप्रेमी विलास महाडिक, मंडळाचे अध्यक्ष प्रमोद मोरे, सचिव वनश्री मोरे होते. वाटेकर म्हणाले, ‘आपल्याकडे नदी कृतज्ञतेचे उत्सव व्हायला हवे आहेत. नद्यांच्या सांस्कृतिक संचितांच्या परिक्रमा व्हायला हव्या आहेत. नदी तिच्या काठाने संस्कृती निर्माण करते. असेच संस्था एक सांस्कृतिक जीवन निर्माण करत असते. मानवी सांस्कृतिक जीवन अधिक विशुद्ध व्हावं यासाठी तुरटीचं काम करणाऱ्या कार्यकर्त्यांची आवश्यकता असते. असे कार्यकर्ते ‘वृक्षमित्र’ स्वर्गीय आबासाहेबांनी पर्यावरण मंडळाला राज्यभर मिळवून दिल्याची आठवण त्यांनी सांगितली. 

        कितीही समजावले तरी लोकं उघड्यावर कचरा टाकतात. आम्हाला आमचे हक्क कळतात पण कर्तव्य समजत नाहीत. निसर्गाप्रतीची आमची अनास्था आजच्या आजच्या पर्यावरणीय समस्यांचे मूळ असल्याचे वाटेकर यांनी सांगितले. कार्यक्रमाची सुरुवात ‘वृक्षमित्र’ स्वर्गीय आबासाहेब मोरे प्रतिमेस पुष्पहार अर्पण करून करण्यात आली. यावेळी पर्यावरण मंडळातील सेवानिवृत्त सदस्यांचा सत्कार करण्यात आला. आभार ज्ञानेश्वर कऱ्हाळे (नांदेड) यांनी मानले. कार्यक्रमाला राज्यभरातील नंदूरबार, धाराशिव, यवतमाळ, हिंगोली, वर्धा, सोलापूर, लातूर आदी पंचवीसेक जिल्ह्यातील प्रतिनिधी उपस्थित होते.