‘कोकणी’ लोककलांची ‘मूल्यवृद्धी’ साधणारा महोत्सव

    कोकणच्या सांस्कृतिक राजधानीत, चिपळूणात नुकताच (५ ते ८ फेब्रुवारी २०२३) ‘पर्यटन लोककला सांस्कृतिक कोकणी खाद्य’ महोत्सव पार पडला. येथील लोकमान्य टिळक स्मारक वाचन मंदिराच्या अरविंद जाधव अपरांत संशोधन केंद्राच्या वतीने या महोत्सवाचे आयोजन करण्यात आले होते. कोकण प्रदेश हा सांस्कृतिक परंपरेने आणि लोककलेने समृद्ध आहे. निसर्गरम्य कोकणासह जगात जेथे लोककलाविष्कार आहेत तेथे आजही निसर्गसंवाद साधणाऱ्या लोकसमूहांचे अस्तित्व आहे. कोकणातील होळी आणि गणेशोत्सव महत्त्वाच्या उत्सवांशी पारंपरिक लोककला निगडीत आहेत. कोकणभूमीत लोककलांचे वैविध्य लपलेले आहे. बदलत्या काळात ‘पर्यटन’ अंगाने विचार करता या साऱ्याची ‘मूल्यवृद्धी’ होऊन लोककलांना ‘राजाश्रय’ मिळायला हवा आहे, ही बाब या लोकोत्सवाने अधोरेखित केली. कोकणात ‘पर्यटन’ विकासाचे वारे स्थिरावत असताना लोककला, संस्कृती आणि खाद्यपदार्थांच्या वैविध्याला पर्यटनाशी जोडून नवा विचार देणारा आणि भव्य उत्सवी वातावरणात लोककलांचे वैविध्य समूहमनावर बिंबवण्याचा झालेला हा प्रयत्न लोककलांची ‘पर्यटन’ अंगाने ‘मूल्यवृद्धी’ साधणारा ठरेल अशी उभारी संपूर्ण कोकणातील लोककलावंतांना देण्यात हा आनंदोत्सव प्रचंड यशस्वी ठरला हे वास्तव आहे.

    महाराष्ट्रात लोककला महामंडळ स्थापन करण्याबाबत शासन सकारात्मक असल्याचे महोत्सवाच्या उद्घाटनप्रसंगी दुरदृष्यप्रणालीद्वारे मुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे यांनी जाहीर केले आहे. कोकण प्रदेश विकास प्राधिकरण, मुंबई ते सिंधुदुर्ग ग्रीनफील्ड मार्ग आदी प्रकल्पांचा पुनरुच्चारही त्यांनी यावेळी केला. उद्घाटनापूर्वी आयोजक संस्था असलेल्या ‘लोटिस्मा’ने उभारलेल्या कलादालनात ‘धर्मवीर’ आनंद दिघे यांच्या तैलचित्राचे अनावरण उद्योगमंत्री तथा जिल्ह्याचे पालकमंत्री उदय सामंत यांच्या हस्ते झाले. उद्घाटन सत्राला आमदार शेखर निकम, आमदार प्रसाद लाड, आमदार योगेश कदम, माजी आमदार सदानंद चव्हाण, ‘महाराष्ट्राची हास्यजत्रा’फेम लोककलावंत प्रभाकर मोरे, ‘लोटिस्मा’चे अध्यक्ष डॉ. यतीन जाधव मान्यवर उपस्थित होते. ज्येष्ठ साहित्यिक तथा संयोजन समितीचे संयोजन समितीचे अध्यक्ष ‘कृषिभूषण’ डॉ. तानाजीराव चोरगे आणि समन्वयक प्रकाश देशपांडे उपस्थित होते. चार दिवसांच्या लोककला महोत्सवाने चिपळूणच्या सांस्कृतिक क्षेत्रात मानाचा नवा तुरा खोवला गेला असल्याची भावना समारोपप्रसंगी डॉ. चोरगे यांनी व्यक्त केली. खरंतर साहित्य संमेलने, नाट्य संमेलन आदी कार्यक्रम पाहण्याचा, त्यात सहभागी होण्याचा अनुभव असला तरी ‘लोककला’ हा पूर्णतः वेगळा विषय होता. त्याची नाळ कोकणातील ग्रामीण जीवनाशी जोडलेली आणि नागरी भागात त्याचे सादरीकरण होणार होते. डहाणूपासून सावंतवाडी पर्यंतच्या लोककला आणि कलावंतांना एकत्र आणून चार दिवस महोत्सव घेणे तसे सोपे नव्हते. महोत्सवाचा कालावधीही तसा विशेष अनुकूल नसावा. एकदा तारखांत बदलही करून झालेला. असं असतानाही रसिक प्रेक्षकांच्या अतिप्रचंड गर्दीमुळे कोकणातील लोककलांना आजही गर्दी करणारा प्रेक्षकवर्ग असल्याचे स्पष्ट झाले. या निमित्ताने वाचनालयाने आपल्या कार्यपद्धतीप्रमाणे नुसतेच रंगमंचावर प्रायोगिक सादरीकरण न करताना अनुषंगिक आणि कसदार परिसंवादही आयोजित केले होते. कोकणातील लोककलांची आवड असलेल्या अनेकांसाठी हा सारा खटाटोप जणू ‘वर्कशॉप’ ठरला. धनगर समाजाचे गजनृत्य या महोत्सवाने लोकांसमोर आणले. पूर्वी हा समाज जंगलात राहायचा. वाद्याच्या आवाजाने हिंस्र प्राणी दूर जायचे, म्हणून यांनी आपल्या लोककलांत जगण्यात वापर केला होता. कोकणातील कुंभार क्रिया ही आजवर कोणत्याही लोककला मंचावर सादर झालेली नव्हती. कुंभार क्रिया हा ‘विधी’ मनुष्याच्या मृत्युनंतर केला जातो. कुंभार क्रिया केल्याशिवाय मोक्ष नाही, अशी समाजभावना आहे. कुंभार समाजातील मंडळी ही क्रिया आजवर सांभाळून आहेत. ती या निमित्ताने रंगमंचावर आली. नमन, जात्यावरच्या ओव्या, पारंपारिक गाणी, बासरी वादन, प्रबोधन गीत, मालवणी गजाली, जाखडी, काटखेळ व संकासूर, गोंधळ, गज्जोनृत्य, देवाला नवस लावण्याच्या पध्दती, समरगीत, ऐतिहासिक पोवाडा, कोकणी गीत, भारुड, दशमुखी रावण नमन, म्हणी आणि शिव्या, पोवाडा, नकटा, कोळीनृत्य, डेरा,  असे कितीतरी प्रकार महोत्सवात चार दिवसात सादर झाले. महोत्सवाच्या निमित्ताने रसिक खवय्यांनी खास कोकणी खाद्यपदार्थांच्या स्टॉल्सनाही भरभरून प्रतिसाद दिला. यात संगमेश्वरी पद्धतीचे वडे-मटण, चिकन-वडे, आंबोळी, अळूवडी, थालीपीठ, घावणे, झुणका-भाकरी यासह कोकम, आंब्यावर प्रक्रिया केलेले पदार्थ उपलब्ध होते. रसिकांची खाऊगल्लीत मोठी गर्दी उसळली होती. महोत्सवाच्या प्रत्येक सायंकाळची सुरुवात कोकणी पद्धतीने गाऱ्हाणे घालून करण्यात आली होती. खरंतर अख्खा महोत्सव ‘लक्षवेधी’ ठरला असल्याने कोणत्या लोककला प्रकाराला अधिक ‘लेखन’न्याय द्यावा हा प्रश्न पडावा! शेवटच्या दिवशी मालवणी बोलीत गाऱ्हाणे घातले गेले. अभिनेत्री अक्षता कांबळी यांच्या रत्नसिंधू फाऊंडेशन (कणकवली) प्रस्तुत महिला दशावताराने महोत्सवाची सांगता झाली. महोत्सवात पालघर जिल्ह्यातील तलासरी येथील आदिवासी बांधवांच्या तारपा नृत्याने सर्वांची मने जिंकली. इतकी की लोकनृत्य संपल्यावर खासबाब म्हणून रसिकांनी आणि आयोजकांनीही यात सहभाग घेत रंगमंचावर ठेका धरला. कोकणातील लोककलांना व्यासपीठ मिळावे. पालघर ते सिंधुदूर्गपर्यंतच्या लोककला एकाच व्यासपीठावर सादर व्हाव्यात. त्या जगासमोर याव्यात. लोककलांचे एकत्रित संकलन व्हावे हा आयोजकांचा उद्देश या निमित्ताने सर्वांसमोर आला.

‘लोकसंकृतीचे दर्शन घडविणाऱ्या स्त्रीगीतांचा अनमोल ठेवा जपायला हवा’ असा सूर ‘लोककला आणि स्त्री अभिव्यक्ती’ परिसंवादातून पुढे आला. स्त्रीगीतांमधील अभिव्यक्ती नैसर्गिक आहे. निसर्गाधिष्ट, श्रमाधिष्ट अभिव्यक्तीची रुपे आपल्याला या गीतांमधून दिसून येतात. वारली समाजातील महिला चित्रांतून आपले जीवन रेखाटतात. स्त्रीची प्रतिभा निसर्गाशी जोडली गेली आहे. आपण किती उच्च पातळीवरील अभिव्यक्ती निर्माण करीत आहोत? आपण उत्तम कलावंत आहोत? याची जाणीव स्त्रियांना नसते. ओव्या हा लोककलेचा सौंदर्यपूर्ण आविष्कार आहे. परमेश्वराला सर्व अर्पण करण्याची यात भावना आहे. भोग, निष्कर्ष आणि चिंतन याचे समग्र दर्शन ओवींमधून घडते. या महिला अशिक्षित असूनही त्यांच्याकडे सूज्ञता असते. असे मुद्दे यावेळी चर्चिले गेले. महत्त्वाचे म्हणजे लोककलेतील परंपरागत वाद्ये शिकायला गुरू लागत नाही. ती उपजत किंवा प्रयत्नांनी ती साध्य होते. म्हणून तिला ‘कला’ म्हणतात. मनोरंजनातून लोकप्रबोधन हा सर्वच लोककलांचा मूळ गाभा असल्यामुळे या लोककलांचे दस्तावेजीकरण होणे आवश्यक आहे, असे मत परिसंवादातून पुढे आले. व्ही. शांताराम यांनी १९६० साली भारतीय लोककलांचा माहितीपट तयार केला होता. पूर्वी देवगडमध्ये 'घुमट' वाद्य आणि खेळ होते. आता ते नष्ट झाले आहे. लोककला हे मनोरंजनापासून प्रबोधनापर्यंतचे माध्यम आहे. समाजातील अपवित्र नष्ट व्हावे, ही लोककलांची भूमिका आहे. कोकणातील मागील चार-पाचशे वर्षांच्या संघर्षात लोककलांचा मोठा वाटा मोठा आहे. श्रीरामदास स्वामींच्या दासबोध ग्रंथात दशावताराचा उल्लेख आहे. अर्थात लोककलेचा प्रवास किमान पाचशे वर्षांचा नक्की असावा. कोकणातील जाखडी लोककलेमध्ये आधुनिकता आणि अश्लिलता आलेली आहे. अशात तरुणपिढीने मूळ परंपरा सोडू नये, पारंपारिक पध्दतीनेच जाखडीचे सादरीकरण व्हायला हवे. अश्लिलता टाळायला हवी असा सूर ‘जाकडी : काल, आज आणि उद्या’ परिसंवादातून उमटला होता. जाखडीमध्ये नृत्य, गायन आणि वादन असा त्रिवेणी संगम पाहायला मिळतो. जाखडीमध्ये प्रश्न विचारण्याची पध्दत आहे. यामुळे आपल्या पौराणिक ग्रंथांचा अभ्यास होत असतो. सर्वत्र नागर आणि अनागर ह्या समांतर जीवनशैली आहेत. त्या दोन्ही एकत्र चालणार आहेत. त्यांचा एकमेकांवर प्रभाव पडत राहणार आहे. नागर कलांना साचेबद्धता असते. अनागर लोककलांमध्ये गतिमानता आणि लवचिकता असते. त्यामुळे काळानुरूप बदल स्वीकारू शकणाऱ्या लोककलांचे भवितव्य उज्ज्वल असा सूर नमनाचा अनुबंध परिसंवादात उमटला. लोककला समाजाचे अनुकरण करत असतात. प्रत्येक लोककलेला स्वतःचा आकृतिबंध असतो. लोककलांचा मूळ हेतू प्रबोधनाचा असला तरी दिवसभर श्रमणाऱ्यांना थोडा विसावा मिळावा हेही त्यामागचे एक कारण आहे. स्वातंत्र्याच्या पूर्वी लोककलांचे स्वरूप धार्मिक होते. स्वातंत्र्यकाळात त्यात स्वातंत्र्याविषयीच्या जनजागृतीचा अंतर्भाव झाला. स्वातंत्र्यानंतर ते प्रबोधनाचे माध्यम बनून कार्यरत झाले आहे. रत्नागिरी जिल्ह्यातील नमन ही प्राचीन आणि स्वतंत्र परंपरा कुणबी समाजाने जोपासली आहे. लोककलेचा समाजमनावर आणि समाजाचा कलेवर परिणाम होतो आहे. नव्यांना लोककलांशी जोडायचे असेल तर आपल्याला काही बदल स्वीकारावे लागतील. महोत्सवात ‘कोकणातील खाद्यसंस्कृती’ आणि ‘शाश्वत पर्यटन’ याही विषयावरील पार पडले.

खरंतर जगभर आणि देशभर पर्यटन करताना आपण तिथल्या लोकसंस्कृतीचा पोशाख आवडीने परिधान करून आपलीच छायाचित्रे पैसे देऊन मुद्दामहून काढून घेत असतो. भविष्यात कोकणातील विविध लोककलांच्या ड्रेसचे पर्यटन अंगाने असे व्यावसायिकीकरण होण्याची आवश्यकता आहे. संपूर्ण कोकणभूमी ही जशी स्वर्गीय निसर्ग सौंदर्यासाठी प्रसिद्ध आहे तशी ती कलावंतांची भूमी म्हणूनही प्रसिद्ध आहे. इथल्या कलाकारांची साहित्य, कला, रंगभूमीशी घट्ट नाळ जुळलेली आहे. चित्रपट अंगाने याचा मेळ साधला जायला हवा आहे. कोकणात रंगभूमी, लोककला आणि साहित्याशी निगडीत धडपड अलिकडे गांभीर्याने घेतली जाऊ लागली आहे. कोकणी माणसाचा मूळ पिंड कलेचा आहे. त्यातही हा माणूस नाटकवेडा आहे. कोकणात चित्रपटनिर्मितीला पोषक वातावरण आहे. कोकणात कलाकारांची मोठ्या प्रमाणात उपलब्धता आहे. त्यांना चित्रपट अंगाने किमान जुजबी प्रशिक्षण मिळायला हवे आहे.  ‘कांतारा’ या कन्नड चित्रपटात कर्नाटकातील एका ग्रामदैवताची सेवा करणारा सेवेकरी गावकरी आणि जमीनदार यांच्यातील संघर्ष दाखवला आहे. विशेष म्हणजे यातून कर्नाटक राज्याच्या दक्षिण जिल्ह्यातील किनारपट्टीवरील ‘कोला’ उत्सवासह ‘भूता कोला’ प्रथा-परंपरा याचं अचूक चित्रण घडलं आहे. या प्रथेत भूताची म्हणजे ग्रामदेवाची पूजा केली जाते. हे दैवत गावाचं रक्षण करतं आणि त्यांच्या क्रोधामुळे काहीही अनर्थ होऊ शकतो अशी इथल्या गावकऱ्यांची मान्यता आहे. याबरोबरच ही कला सादर करणाऱ्या व्यक्तीच्या माध्यमातून ती देवता ही गावकऱ्यांशी संवाद साधते असा तिथल्या लोकांचा विश्वास आहे. अशा लोककला कोकणातही खूप आहेत. उत्सवी वातावरणात, जनमानसाच्या पाठबळावर त्या तग धरून राहिल्या तर त्यांवरही भविष्यात प्रकाश पडू शकेल. पायाभूत सुविधांच्या सक्षमीकरणानंतर कोकणाचे सौंदर्य आणि चित्रपटसृष्टी हातात हात घालून चालू लागली तर इथल्या लोककलावंतांना चांगले दिवस येतील. तोवर ह्या मंडळींनी तग धरावा यासाठी हा ‘लोककला महोत्सव’ लोककलावंतांच्या जीवनातील ‘पथदीप’ ठरला आहे.

 

धीरज वाटेकर

लेखक, कोकण विकास, पर्यावरण-पर्यटन चळवळीतील कार्यकर्ते

मो. ९८६०३६०९४८

 

(सर्व छायाचित्रे :: श्री. संजय शिंदे, ‘चित्रम’ डिजिटल, चिपळूण)

कोकणात स्थिरावलेय ग्रामीण साहित्य-संस्कृतीची चळवळ

राज्यासह कोकणातील ग्रामीण भागात मराठी साहित्य आणि संस्कृती विषयक चळवळीचे सातत्य दिसत नसताना राजापूर लांजा तालुका नागरिक संघ मुंबई संस्थेने गेली आठ वर्षे ग्रामीण मराठी साहित्य संमेलने यशस्वी करून राज्यातील या क्षेत्रातील गुणवत्तेच्या पातळीचे मूल्यांकन करू पाहाणारा एक नवा बेंचमार्क सेट करण्याचा यशस्वी प्रयत्न केला आहे. संघाचे आठवे ग्रामीण मराठी साहित्य संमेलन ज्येष्ठ साहित्यिक आणि इतिहास, संस्कृती, नाटय, ग्रंथालय चळवळींचे 'जाणकार' व्यक्तिमत्त्व प्रकाश देशपांडे यांच्या अध्यक्षतेखाली राजापूर तालुक्यातील तळवडे येथे १० ते १२ फेब्रुवारी २०२३ मध्ये संपन्न होत आहे. संघाचे अध्यक्ष आणि 'मोडी दर्पण'  दिवाळी अंकाचे संपादक सुभाष लाड यांच्या नेतृत्वाखाली सुरू असलेली ग्रामीण मराठी साहित्य आणि सांस्कृतिक जडणघडणीची चळवळ कोकणात चांगलीच स्थिरावली आहे. त्या निमित्ताने ग्रामीण साहित्य, सांस्कृतिक चळवळीचा आणि समोर असलेल्या प्रश्नांचा घेतलेला हा आढावा...

कोकणभूमीला र. वा. दिघे, गो. नी. दांडेकर, श्री. ना. पेंडसे, साने गुरुजी, कवी माधव, कवी आनंद, 'पद्मश्री' मधु मंगेश कर्णिक, श्रीपाद काळे आदी ग्रामीण भागातून पुढे आलेल्या असंख्य दमदार लेखकांची पार्श्वभूमी लाभलेली आहे. लांजा तालुक्यातील हरचिरी या छोट्या गावात जन्मलेले ज्येष्ठ साहित्यिक डॉ. श्रीकृष्ण जोशी यांनी याच संमेलनाच्या व्यासपीठावरून बोलताना, ‘समाजात वावरताना डोळे उघडे ठेवून निरीक्षण केले, तर अनेक गोष्टी पाहता येतात. त्यात कथानके घडत असतात. लेखकाने ती टिपायची असतात. लेखन साच्यात बसवायची असतात. लेखकाने स्वतःला घडवायचे असते आणि कायम जमिनीवर राहायचे असते. वेगवेगळे अनुभव त्याला घडवत असतात. लेखकाने कंटाळा करून चालत नाही. त्याने समाजात जे काही वावगे घडते आहे, ते मांडण्यासाठी लिहायला हवे. पुस्तके तर वाचायला हवीतच, पण माणसेही वाचायला हवीत, अनुभवविश्व समृद्ध करायला हवे.’ असे सांगितले होते. असेच सकस मार्गदर्शन यापूर्वीच्या संमेलनात ‘पद्मश्री’ परशुराम गंगावणे, नाटककार गंगाराम गवाणकर आदींकडून झालेले आहे. खरंतर ग्रामीण भागातील माणसे कोणताही आडपडदा न ठेवता, भीडभाड न बाळगता वागतात, बोलतात. असे नमुने ग्रामीण जीवनात पाहायला मिळतात. एस.टी. बसच्या प्रवासात, ग्रामीण बसस्टँडवर हमखास भेटतात. कोकणातील अशा बदलत्या काळातील ग्रामीण चित्रण लोकांसमोर यायला हवे आहे. त्यासाठी हे व्यासपीठ उत्तम आहे. ‘खरी पुस्तकं खऱ्या भावबळानं वाचणं हा एक अति श्रेयस्कर व्यायाम आहे. दिवसभरात केलेल्या इतर कुठल्याही व्यायामापेक्षा तो आपल्याला अधिक दमवेल असा आहे. जशी शिस्त आणि चिकाटी पैलवानाला लागते तशीच वाचनासाठी लागते. साऱ्या जिंदगीच्या अपेक्षा निर्माण करणं हे याचं उद्दिष्ट असतं’ असं अमेरिकेतील विचारवंत ‘हेन्‍री डेव्हिड थोरो’ने सांगितल्याचं नमूद करून व्यंकटेश माडगूळकर आपल्या ‘सरवा’ पुस्तकात म्हणतात, ‘भावबळानं वाचन होतं ते विशी-पंचविशीपर्यंत. पुढं माणूस काही कारणाने वाचतो. काही अपेक्षा ठेवून वाचतो. त्यातही सुरुवातीला साहित्यप्रकार, नंतर प्रवासवर्णन आणि शेवटी अध्यात्म असं आपलं वाचन गडगडत. काही वाचकांच्या बाबतीत ते वृत्तपत्र वाचनापलिकडे ते जात नाही.’ यातला भावबळानं होणाऱ्या वाचनाचा वयाशी जोडलेला दाखला महत्त्वाचा आहे. त्यासाठी ग्रामीण साहित्य चळवळी आवश्यक आहेत. या साहित्य चळवळीची दखल राज्यस्तरावर घेतली जायला हवी आहे. त्यासाठी संयोजकांनी आपल्या प्रत्येक कार्यक्रमात राज्यभराच्या साहित्यिक वर्तुळात प्रभाव असलेल्या कोकणाबाहेरील साहित्यिकाला, वाड्मयीन नियतकालिकाच्या संपादकाला आवर्जून पाचारण करण्यास सुरुवात करायला हवी. त्यामुळे ही चळवळ सर्वदूर पोहोचायला अधिक मदत होईल. वाचकांच्या दृष्टीने ग्रामीण भागातील प्रथा, परंपरा, निसर्ग, समाज व्यवस्था, वैशिष्ट्ये, नवले, असह्यता मांडणारे ग्रामीण मराठी साहित्य हा कायम आत्मीय विषय राहिला आहे. शोषित, पिडीत, असह्य अगतिक माणसांविषयी कणव हा ग्रामीण साहित्य चळवळीचा मुख्य हेतू राहिला आहे. दुर्दैवाने आज कोकणातील खेडेगावातील लोकसंख्या कमी होताना दिसते आहे. अशा वातावरणात कोकणातील जवळच्या दोन तालुक्यातील साहित्य आणि संस्कृतीप्रेमी मंडळी एकत्र येऊन सामाजिक चैतन्याचा शब्दजागर करत असतील, तर तिथे आपण सर्वांनी सक्रिय सहभागी व्हायला हवं आहे, असं व्यक्तिश: आम्हाला या चळवळीचे विविध वृत्तांत वाचताना नेहमी वाटत आलं आहे. कौतुक म्हणून चळवळीच्या दिवाळी अंकात सहभागही नोंदवला आहे. आयोजकांनी यावर्षी ठरवून निमंत्रित केल्याने आणि संमेलनाच्या अध्यक्षीय यजमानपदाचा सन्मान चिपळूणला दिल्याने आम्हाला प्रत्यक्ष सहभाग नोंदवता आल्याचं विशेष समाधान आहे. ग्रामीण मराठी साहित्य हे समाज उभारणीचे मोठे शस्त्र आहे, ही बाब आपल्या समाजसुधारक पूर्वसुरींनी सिद्ध केली आहे. अशा कोणत्याही चळवळीच्या प्रारंभी ‘ती चळवळ कशी चुकीची आहे’ हेही सांगायला कोणीनाकोणी सुरुवात केलेली असते. थोड्याफार फरकाने हे सर्वत्र घडते. आज महाराष्ट्रात एवढ्या मोठ्या प्रमाणात ग्रामीण साहित्याची निर्मिती आणि जागरणाची प्रक्रिया घडत असताना या चळवळीबद्दल आणि तिच्या सक्रियतेसाठी ग्रामीण भागात विशेष उपक्रम होत नाहीत, हे सत्य आहे. दुर्दैवाने ग्रामीण साहित्य लेखनातून नावारुपास आलेल्या प्रस्थापित मंडळींनाही ग्रामीण भागात साहित्यिक उपक्रम राबवण्यात रुची वाटत नाही. अशा काळात कोणतेही विशेष शासकीय अनुदान नसताना राज्याच्या कोकणभूमीत दोन तालुक्यांचे कार्यक्षेत्र असलेली एक संस्था ग्रामीण साहित्य आणि संस्कृतीच्या जागर गेली आठ वर्षे सुरु ठेवते, हे कौतुकास्पद तितकेच अभिमानास्पद आहे.  

 

पूर्वी ‘लेखक-साहित्य-वाचक’ असा साहित्य व्यवहार होता. एकविसाव्या शतकात तसा तो राहिलेला नाही. साहित्याच्या प्रभावाला नियंत्रित, नियमित आणि निश्चित करणाऱ्या साऱ्या प्रक्रियांनी आजचा साहित्य व्यवहार बनतो. हे सारं व्यापक आहे. तरीही त्यात अस्सल ग्रामीण भागातील कार्याचा अपवाद कायम होता. तो ‘खळगा’ आपल्या परीने भरण्याचा प्रयत्न राजापूर लांजा तालुका नागरिक संघ करतो आहे. स्वातंत्र्यानंतर देशात औद्योगिकीकरणाने वेग घेतला आणि शहरी आणि ग्रामीण वास्तवाची दृश्यमानता वाढत गेली. सामाजिक स्तर, विषमता जन्माला आली. महात्मा गांधींची हत्या, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी घेतलेली बौद्धधर्माची दीक्षा, संयुक्त महाराष्ट्राची चळवळ अशा कारणांनी समाज व्यवस्थेत स्थित्यंतर येत गेले. त्याचे प्रतिबिंब साहित्यात-लेखनात उमटले. स्वातंत्र्यानंतरच्या पहिल्या अर्धशतकात दलित, ग्रामीण, आदिवासी, स्त्रीवादी, देशावादी आदी साहित्य प्रवाहांचा पाया घातला गेला. बहुजन लेखक वर्ग उदयाला आला. त्यांचं अनुभवविश्व शब्दबद्ध झालं. अनियतकालिकांची चळवळ बहरली. तरीही स्वातंत्र्यानंतरच्या अर्धशतकीय उत्तरार्धात ‘प्रभावी’ लेखक अपवादानेही दिसला नाही. कारण लेखकांच्या क्षमतांसोबत इथली वाङ्मयीन संस्कृतीही काहीशी धंदेवाईक बनत गेली. प्रसिद्धीची सहज साधने उपलब्ध झाल्याने लेखक बहुत झाले. प्रसिद्धी माध्यमात सातत्याने मिळालेली जागा, चिल्लर पुरस्कार यामुळे लेखक म्हणून आपली एक सांस्कृतिक जबाबदारी आहे याचे भान हरपले, प्रतिभा ‘जणू’ तात्कालिक झाली. २०१४ सालच्या ‘ज्ञानपीठ’ विजेत्या भालचंद्र नेमाडे यांनी १९६८ साली आपल्या ‘वाचा’ या लघुपत्रिकेत ‘हल्ली लेखकाचा लेखकराव होतो तो का?’ असा समीक्षालेख लिहून मराठीतील लहानमोठ्या सर्वच लेखकांच्या नैतिक वाङ्मयीन व्यवहारांवर परखड टीका केली होती. अनेकांना ती झोंबली होती. व्यंकटेश माडगूळकरांनीही आपल्या ‘सरवा’ पुस्तकात ‘कोणत्या वनस्पतींची पानं खावी आणि कोणती खाऊ नयेत हे सशांच्या पिल्लांना त्यांच्या आया शिकवतात. माणसाच्या आयांनी पुस्तकांच्या पानाबद्दल अशी जागरुकता दाखवल्याचं माझ्या पाहाण्यात नाही.’ असं म्हटलं होतं. या भूमिकांवरील ‘उतारा’ शोधताना आपल्याला ग्रामीण साहित्य चळवळीचा आधार घ्यावा लागेल इतक्या त्या महत्त्वाच्या आहेत.

राजापूर-लांजा तालुका नागरिक संघाच्या यंदाच्या आठव्या ग्रामीण मराठी साहित्य संमेलनाची सुरुवात ग्रंथदिंडी, ग्रामीण भागात राहण्याचा आनंद, बैलगाडीतून अध्यक्षांची मिरवणूक आणि राणी लक्ष्मीबाई यांच्या कोट गावातून क्रांतीज्योत आणून होणार आहे. विशेष म्हणजे अर्जुना नदीकाठावर नदीपूजन करून नदीपात्रात प्रज्वलित दिवे सोडण्यात येणार आहेत. नदी प्लास्टिकमुक्त करण्याचा संकल्प करण्यात येणार आहे. हे सारे जनजागरण आवश्यक आहे. पुस्तक प्रदर्शन, शस्त्र प्रदर्शन, चित्र प्रदर्शनासह महिला बचत गटांचे खाद्य पदार्थांचे विक्री कक्ष हे सारे ग्रामीण संस्कृतीला पोषक असेच आहे. संस्थेच्या ग्रामीण मराठी साहित्य संमेलनात पुरस्कार दिले जातात. यातले संघर्षातून संसार करणाऱ्या स्त्रिया, शेतकरी, वारकरी आदी आम्हाला विशेष महत्त्वाचे वाटतात. कोरोना अनलॉक वातावरणात २३ नोव्हेंबर २०२० रोजी राळेगणसिद्धी मुक्कामी असताना बोलण्याच्या ओघात ज्येष्ठ समाजसेवक अण्णा हजारे यांनी आम्हाला ‘गावाचा वाढदिवस’ संकल्पना विशद करून सांगितली होती. यशस्वी ग्रामविकासासाठी नशाबंदी, नसबंदी, कुऱ्हाडबंदी, चराईबंदी आणि श्रमदान या पंचसूत्रांची काटेकोर अंमलबजावणी व्हायला हवी आहे. दरवर्षी २ ऑक्टोबर रोजी गावाचा वाढदिवस साजरा करणे, त्या अंतर्गत जन्माला येऊन एक वर्ष पूर्ण झालेल्या मुलांना गावाने झबलं-टोपरं (अंगडं) घेणे, लग्न होऊन एक वर्ष झालेल्या गावातल्या सुनांचा खण, नारळ, साडी-चोळी देऊन सन्मान करणे, गावातील वयोवृद्ध स्त्री-पुरुषांचं वंदन-पूजन करणे, सायंकाळी सर्वांनी एकत्रित भोजन करणे, गावाच्या विकासाचं काम करणाऱ्या तरुण, शाळेतील यशस्वी विद्यार्थी आदींना सन्मानित करणे आदी उपक्रमातून सामाजिक प्रदूषण दूर होऊन गावात पारिवारिक, एकोप्याची भावना वाढीस लागेल, अशी भूमिका होती. हाच विचार थोडा वेगळ्या पद्धतीने इथे जपलेला दिसतो आहे. आजच्या स्त्रिया जेवण बनवायचं सोडून ‘पार्सल’संस्कृतीच्या मागे लागल्यावरून खूप बोललं-लिहिलं जातं. मात्र पूर्वीच्या काळी ‘चाकरमानी’ जीवनपद्धतीत आपलं कोकण याच स्त्रियांनी सांभाळलं होतं. त्यांचा सन्मान करायला आपण कदाचित विसरलो. आजची ‘पार्सल’ किचन संस्कृती हा त्याचा परिणाम तर नसेल ना? म्हणून संघर्षातून संसार करणाऱ्या स्त्रियांना दिला जाणारा पुरस्कार आम्हाला विशेष महत्वाचा वाटतो.

महाराष्ट्रात ग्रामीण साहित्य चळवळीची पहिल्यांदा निर्मिती होत असताना तिच्यासमोर दलित साहित्य चळवळीचा आदर्श होता, हे नाकारता येत नाही. ग्रामीण साहित्य चळवळीच्या मुळाशी सामाजिक अस्वस्थता, असंतोष आणि शोषणग्रस्तता होती. आजही ती पूर्णत्वाने संपलेली नाही. ग्रामीण साहित्य चळवळीला पुढे नेताना भविष्यात तिच्या ठाम वैचारिक अधिष्ठानाची मांडणी व्हायला हवी आहे. मेळावे, संमेलने, शिबिरे, कार्यशाळा, चर्चासत्रे ही या चळवळीची अंग आहेत. मात्र चळवळीचे खरे सामर्थ्य हे त‌िच्या तात्त्व‌िक बैठकीत आणि वैचारिक मांडणीत असते. ते काम सुरुवातीच्या काळात आनंद यादव, पाठोपाठ रा. रं. बोराडे, चंद्रकुमार नलगे, द. ता. भोसले, नागनाथ कोत्तापल्ले आदींनी केल्याचे दिसते. आज राज्यातील ग्रामीण साहित्य चळवळीत शिथिलता आलेली आहे. नव्या पिढीला लिहिते करण्यासाठी, दिशा देण्यासाठी ठोस उपक्रम नाहीत, हे खरे आहे. बदलत्या जीवनातील ग्रामीण प्रश्न मांडण्याची व त्यासाठी नवनवीन नेतृत्व करणारे कार्यकर्ते निर्माण होणे गरजेचे आहे. राज्यातील ग्रामीण साहित्याची समीक्षा वाचली तर कोकण म्हणून फक्त श्री. ना. पेंडसे आणि गो. नी. दांडेकर यांच्या लेखनाचे दाखले सापडतात. कोकणातील ग्रामीण साहित्य विचार त्यापुढे जाण्यासाठीची विचारपेरणी कोकणात या चळवळीच्या माध्यमातून करण्याचा प्रयत्न संघाने करावा. त्यातून कोकणातील ग्रामीण साहित्य चळवळीला नव संजीवनी प्राप्त होईल. बळीराजाचे मंदिर असलेल्या नांदेड जिल्ह्यातील नायगाव तालुक्यातील गोदावरी तीरावर वसलेल्या ‘बरबडा’ येथे जवाहरलाल नेहरू माध्यमिक व उच्च माध्यमिक महाविद्यालय गेली पाच वर्षे ग्रामीण मराठी साहित्य संमेलने भरवते आहे. राजापूर लांजा तालुका नागरिक संघ गेली आठ वर्षे ग्रामीण मराठी साहित्य संमेलन उपक्रम घेत आहे. १९५३ साली स्थापन झालेली ही संस्था सत्तर वर्षे पूर्ण करते आहे. मुंबईतील चाकरमानी लोकांनी एकत्र येऊन स्थापन केलेली संघटना आहे. ग्रामीण भागाचा विकास, ग्रामीण तसेच शहरी भागामध्ये राहणाऱ्या लोकांच्या समस्या समजून घेऊन सहकार्याचा हात देत संस्था कार्यरत राहिली आहे. आज बदलत्या काळानुरूप संस्था कार्यरत आहे. संघाने २०१७ साली झाशींच्या राणीच्या ‘कोट’गावी 'ग्रामीण मराठी साहित्य संमेलन' भरवून हा परिसर नव्याने पुढे आणला. राणींचे वंशज सातारा मुक्कामी दत्तात्रय नेवाळकर यांच्याशी संघाने सकारात्मक चर्चा केली. नेवाळकरांनी नुकतीच कोट येथील आपली ८१ गुंठे जमीन रणरागिणी स्मारक ट्रस्टला देणगी दिली. ही बाब ग्रामीण मराठी साहित्य संमेलन फलस्वरूप महत्त्वाची आहे. आजच्या पिढीचं शहरी जगणं स्मार्ट होत चाललंय. वेगाबरोबर धावणं सर्वांना अनिवार्य आहे. बदलत्या जीवनाशी जुळवून घेताना मागच्या पिढीचा हात ताणला जातोय अशी स्थिती आहे. यावर जुळवून घेण्याची भावना वाढीस लावण्याचे औषध देण्याचे काम हा चळवळीतून होऊ शकेल. एकविसाव्या शतकाच्या प्रारंभीची दोन दशके आपली जगून झालीत. यातला आपल्या जगण्याचा आणि समग्र भौतिक पर्यावरणाचा वेग अतिप्रचंड राहिला आहे. मोबाईल आणि इंटरनेट या दोन साधनांनी संपूर्ण मानव जातीला व्यापून टाकले आहे. यामुळे मानवी संस्कृतीत आणि जीवनशैलीत बदल झाले आहेत. विशेषतः १९८०च्या पूर्वी किंवा दरम्यान जन्मलेल्या पिढीला हे बदल आश्चर्यजनक वाटतात. १९९५ नंतर जन्माला आलेल्या पिढीला या नव्या जगाची चाहूल लागलेली होती. आज माहिती तंत्रज्ञान, इलेक्ट्रोनिक माध्यमे, आणि समाज माध्यमांनी आपल्या अधिसत्तेने सर्वसामान्यांचे जगण्याचे, अभिव्यक्तीचे, सांस्कृतिक, राजकीय आदी संदर्भ बदलून टाकलेत. विविध माध्यमाच्या या सार्वत्रिक अधिसत्तेचा थोपवणे सोपे नाही. प्रत्येक काळाचा एक स्वभाव असतो. आजच्या काळाने वेगाने सामाजिक, धार्मिक, जातिय वितुष्ट वाढवलेले आपण पाहिले आहे. संभ्रम, संशय, भिती, विद्वेष आणि आत्मकेंद्रितता या नव्या माध्यमामुळे अधिकाधिक पसरताहेत. झुंडीने ट्रोलिंग करणे, कोणत्याही गोष्टीवर तात्काळ प्रतिक्रिया देणे, स्वत:विषयी वारंवार सांगत (सेल्फी, स्टेटस्) राहाणे, आपल्या सुरक्षित कवचात जगणे, इतरांविषयी आस्था नसणे अशी मानसिकता घडत आहे. एकाकीपणा, वार्धक्य हेही प्रश्न तीव्र झालेत. पण अशा प्रश्नांकडे बघायला वेळ कोणाला आहे? आपले भावविश्व, पारंपरिक मूल्यव्यवस्था, सांस्कृतिक संवेदना, जगण्या-वागण्याचे सौंदर्यशास्त्र, नैतिक–अनैतिकतेच्या संकल्पना, जाणीवांचे, चिंतनाचे क्षेत्र सारं बदललेलं आहे. स्त्रियांच्या देदीप्यमान इतिहासाची उजळणी करताना त्यांच्यावर आजही होणारा अन्याय विसरता येत नाही. शेती, दुष्काळ, कौटुंबिक ताणतणाव, अस्मिता, विध्वंसक राजकारण, बेरोजगारी, शेतकऱ्यांच्या आत्महत्या, वाढते घटस्फोट, नव्या पिढीवर याचा होणारा मानसिक आणि भावनिक परिणाम हे सारं चिंताक्रांत करणारं आहे.

आजच्या समाजाची बदललेली वैचारिक अभिरुची नव्याने लिहिताना ध्यानात घ्यावी लागेल. महानगर आणि खेडे हे अंतर वाढले आहे. प्रादेशिक भाषा आणि बोली भाषेतील साहित्याला प्रतिष्ठा देणे आजची सांस्कृतिक गरज बनली आहे. नव्या साधनांनी आपल्याला मूळ भाषेपासून फारकत घ्यायला भाग पाडले आहे. संवादासाठी आम्ही चिन्हांची भाषा (इमोजी) वापरू लागलो आहोत. चिन्हांच्या भाषेचा अधिकाधिक प्रसार होणं म्हणजे परस्परातला संवाद कमी होणं ठरू शकतं. संवादहीन संस्कृती अविश्वासाकडे झुकल्यास घातक ठरू शकते. याचे भान लेखकाला असायला हवे आहे. आजच्या सामाजिक जीवनात मोठा अंतर्विरोध भरलेला जाणवतो आहे. अशा काळात कोकणातल्या दोन तालुक्यात सुरु असलेली ग्रामीण मराठी साहित्याची चळवळ आशेचा ‘नंदादीप’ गेली आठ वर्षे उजळते आहे, हे महत्त्वाचे आहे. हा नंदादीप आपल्याला आपल्या मातृभाषेशी, संस्कृतीशी, मानवी समूहाशी प्रामाणिक राहायला सांगतो आहे. आपल्या परंपरांचे भान राखायला, परंपरांचा नव्या काळाशी अन्वयार्थ जोडायला, समाजजीवनाच्या नकारात्मक बाजूंवर बोलायला, विविध स्थितीगतीचे प्रवाह समजून घ्यायला प्रोत्साहित करतो आहे. हे सारं नीट समजून घेतलं तर राजापूर लांजा तालुका नागरिक संघाच्या साहित्य चळवळीतून काळावर मुद्रा उमटवणारं, दखलपात्र आणि परिणामक्षम लेखन जन्माला येईल, असा विश्वास वाटतो.

-    धीरज वाटेकर, चिपळूण (मो. ९८६०३६०९४८)

(धीरज वाटेकर हे कोकणच्या विकासासाठी प्रयत्नशील ‘पर्यटन-पर्यावरण’ विषयातील कार्यकर्ते आहेत. त्यांची पर्यटन व चरित्र लेखन’ या विषयावरील आठ पुस्तके प्रकाशित झाली आहेत. ते ‘पत्रकार’ म्हणून कोकण इतिहास व संस्कृती, ग्रंथ चळवळ, पर्यटन, निसर्ग आणि पर्यावरण आदी सामाजिक जागृतीपर विषयात गेली २५ वर्षे कार्यरत आहेत.)