नदीसोबतचे नाते घट्ट व्हायला हवे!

 जागतिक नदी दिन विशेष

यंदाच्या जागतिक जलदिनी (२२ मार्च) कोकणात प्रथमच गुहागर तालुक्यातील परचुरी बंदर येथे रत्नागिरी जिल्ह्यातील सर्वात मोठ्या वाशिष्ठी नदीचे पूजन आणि नदीच्या २९० मीटर रुंद पात्रातील दोन्ही तीरांना विधीवत ६५ साड्या नेसवण्याचा उपक्रम संपन्न झाला होता. यावेळी बोलताना, ‘नदीबरोबरचे नाते अधिक घट्ट करावे लागेल’ अशी भूमिका आम्ही मांडली होती. तेव्हा या उपक्रमावर काहींनी टीका केली होती. २१-२३ जूनला चिपळूणला भारताचे जलपुरुष डॉ. राजेंद्र सिंह राणा यांच्या प्रमुख उपस्थितीत नगर परिषद स्तरावरील महाराष्ट्रातील पहिली ‘नदी की पाठशाला’ संपन्न झाली. डॉ. राणा यांनीही, ‘नद्या जोडून देश पूरमुक्त होणार नाही तर माणसाला नदीशी जोडल्यास देश पूर आणि दुष्काळमुक्त होईल.’ अशा आशयाची मांडणी केली होती. संयुक्त राष्ट्र संघाच्या माध्यमातून २००५ पासून दरवर्षी सप्टेंबरच्या चौथ्या रविवारी (आज, २२ सप्टेंबर) जागतिक नदी दिन उत्सव संपन्न होतो. व्यक्तिनिष्ठ विकासाच्या गर्तेत मानवी मनाची समूह भावना गळून पडत चाललेली असताना नदीसोबतचे नाते घट्ट करू पाहाणाऱ्या साडी नेसवण्यासारख्या उपक्रमांकडे चांगली घटना म्हणून पाहायला हवे!

मानवी जीवनात नदीचे स्थान अतिशय महत्त्वाचे आहे. नद्यांनी आपल्या जीवनात समृद्धी आणली आहे, आपला देश उत्सवप्रिय आहे. त्याचे नद्यांवर प्रचंड दुष्परिणाम झालेत. आज आपण नदीवर नदीसाठी किती वेळा जातो? आपण केवळ नदीला प्रदूषित करण्यासाठी तिच्याकडे जातो. कारण आपल्याला नदी कळलेली नाही. पूर्वी आपण दैनंदिन गरजांसाठी नदीवर जात होतो. नदीचे पाणी नळाद्वारे यायला लागल्यावर आपण नदी अस्वच्छ केली आहे. शहरांचा विकास, उद्योग, ऊर्जानिर्मिती आदी विषय पुढे नेताना नदी परिसंस्था प्रदूषित करायला हवी असे नाही. कोणत्याही नदीवरील बांध किंवा धरण हे नदी प्रवाहाच्या वरील किंवा खालील नैसर्गिक व्यवस्था आणि सामाजिक स्वास्थ्य बिघडवण्याचे काम करतात असे अभ्यासकांचे मत आहे. नदीविषयी आजचा स्थानिक शेतकरी, कष्टकरी, बुद्धिजीवी, लोकप्रतिनिधी आणि पाण्याचा वापर दैनंदिन करणारा वर्ग फारसा जागरूक नाही. निसर्गसौंदर्याने समृद्ध असलेल्या कोकणची अर्थव्यवस्था खरंतर शेती, बागायती, मासेमारी, ग्रामीण पर्यटन यावर आधारित होती. पण औद्योगिकीकरण, खाणी, रासायनिक प्रकल्प, मोठ्या गृहबांधणी योजना, श्रीमंत लोकांनी घेतलेल्या जमिनी व त्यातील उद्योग यामुळे नद्यांचे प्रदूषण वाढले आहे. मानवी जीवनात एकवेळ समुद्र सान्निध्य नसलं तरी काही अडत नाही, पण नदी किंवा ओढ्याचाही सहवास नसेल तर जीवन रुक्ष बनते. ऑन फेल्डहाऊस पंचेचाळीस वर्षे महाराष्ट्रातील नद्या, धार्मिक परंपरा, लोकजीवन यांचा अभ्यास करून नद्यांचे काठ फिरून लिहिलेले ‘नदी आणि स्त्रीत्व’ हे पुस्तक विलक्षण आहे. नदी संस्कृतीचा मानवी जीवनावर प्रचंड प्रभाव राहिला आहे. फारपूर्वी आपल्याकडे मुलींना  नद्यांची नावे आणि मुलांना पर्वतांची नावे न ठेवण्याचा प्रघात होता. नदीची चंचलता आणि पर्वताची स्थिरता यामागे असल्याची नोंद यात भेटते. नदीची खणा-नारळाने ओटी भरणे, नदीला साडी नेसवणे असे अनेक विधी देशभर होतात. नदीला माणूसपण, स्वीपण बहाल केलेले दिसते. नद्या या मानवाच्या उद्धारकर्त्या, पालनकर्त्या असल्याने त्यांना मातृत्व दिलेले आहे. मूर्तीशास्त्रानुसारही नदीचे गोमुखातून अवतरण होत असते. अध्यात्मिक पातळीवर नदीचे सारे माहात्म्य उचित असले तरी वर्तमानात नदीचे पावित्र्य हे तिच्या खळाळण्यात किंवा वाहत्या पाण्यात आहे हे जाणून होणाऱ्या कृतींकडे सजगतेने पाहाण्याची आवश्यकता आहे. वाशिष्ठी नदीला साडी नेसवण्याच्या उपक्रमाकडे ज्या सजगतेने आम्ही पाहिले तिच सजगता आम्हाला तीन दिवसीय ‘नदी की पाठशाला’ उपक्रमात अनुभवायला मिळाली. त्यातही  डॉ. राजेंद्र सिंह राणा, भूजलशास्त्र तज्ज्ञ डॉ. श्रीनिवास वडगबाळकर, जीवित नदी पुणेच्या संस्थापक शैलजा देशपांडे, भूगर्भशास्त्रज्ञ डॉ. अजित गोखले यांनी मांडलेल्या भूमिका तर कोकणातील नद्यांच्या तीरावर राहणाऱ्या समस्याग्रस्त समूहाने काळजीपूर्वक समजून घ्याव्यात इतक्या महत्त्वाच्या होत्या. मात्र गाळ काढण्यासाठी प्रसंगी उपोषणाचे हत्यार उपसलेल्या संवेदनशील चिपळूणकरांनी दुर्दैवाने या साऱ्याकडे दुर्लक्ष केले.

‘नीर-नारी-नदी-नारायण’ - डॉ. राजेंद्रसिंह यांची घोषणा

‘नदी की पाठशाला’ कार्यक्रमात डॉ. राजेंद्रसिंह राणा यांनी आपली भूमिका मांडली. नद्या जोडून देश पूरमुक्त होणार नाही. माणसाला नदीशी जोडल्यास देश पूर आणि दुष्काळमुक्त होईल. चिपळूण शहराच्या पूरमुक्तीसाठी सह्याद्री पर्वतरांगा हिरव्यागार व्हायला हव्यात. धरणे बांधून समृद्ध होता येणार नाही. देशातील ४२ टक्के धरणे महाराष्ट्रात आहेत. तरीही शेतकऱ्यांच्या सर्वाधिक आत्महत्या महाराष्ट्रात झाल्यात. पाणी आणि नदीसोबत आपण जोडले गेलेलो नाही. ‘नदी की पाठशाला’ उपक्रम नदीला माणसे जोडणारा आहे. कोयनेचे अतिरीक्त अवजल कृष्णा खोऱ्यात सोडून महाराष्ट्रासह कर्नाटक, तामिळनाडू, तेलंगणा, आंध्र याठिकाणी ते वापरात आणावे असा मुद्दा चर्चेत असल्याचेही डॉ. राणा यांनी नमूद केले. प्राचीन भारतीय संस्कृतीनुसार ‘पंचमहाभूते’ ही आपली दैवते होती. आपण त्यांचा सन्मान करत होतो तेव्हा अख्खं जग भारताकडून शिकण्याची इच्छा व्यक्त करत होता. भारत विश्वगुरु होता. आज आपण ही ओळख गमावली आहे. कार्बन शोषण करण्याची सर्वाधिक ताकद कोकणात आहे. म्हणून लोकं कोकणात यायला इच्छुक आहेत. कोकण हे भारतातील सर्वात पाणीदार क्षेत्र आहे. येथे साडेतीन ते चार हजार मिलीमीटर पाऊस पडतो. कोकणात स्वतःच्या जलस्त्रोतांचा अभाव आहे. पाऊस संपल्यावर कोकणातील नद्या कोरड्या पडतात. कोकणने समुद्राला जाऊन मिळणाऱ्या पाण्यातून स्वतःची वॉटरबँक तयार करायला हवी अशी भूमिका त्यांनी मांडली. पावसाचे आणि कोयनेच्या वीज निर्मितीनंतर नदीमार्गे समुद्राला मिळणारे पाणी साठवून आपली नदी ही जमिनीखालूनही वाहात राहिल असे पाहायला हवे. नदी जमिनीखालून वाहते तेव्हा बाष्पीभवन होत नाही. पाण्याचा नाश होत नाही. आपली वॉटरबँक कायम राहते. नद्यांच्या विकासासाठी लोकांनी पुढाकार घेतल्यास सामान्य माणूस नदीशी जोडला जाईल. अभियान अधिक यशस्वी होईल. भारतीय लोकं हे पाणी, स्त्री आणि नदी यांचा खूप आदर करतात, म्हणून त्यांना नारायण म्हणतात. नदी सभ्यतेला जन्म देते. ही संकल्पना मांडून मार्च २०२३मध्ये न्यूयॉर्क येथे संयुक्त राष्ट्र संघाच्या मुख्यालयात संपन्न झालेल्या पहिल्या जागतिक जल परिषदेत  दिलेल्या ‘नीर-नारी-नदी-नारायण’ या घोषणेचा पुनरुच्चार डॉ. राणा यांनी केला तेव्हा डी.बी.जे. महाविद्यालयाचा सेमिनार हॉल दुमदुमून गेला.

 

‘डोह’ हे कोकणी नद्यांचे वैशिष्ट्य - भूजलशास्त्र तज्ज्ञ डॉ. श्रीनिवास वडगबाळकर

भौगोलिकदृष्ट्या संपूर्ण कोकणचे वर्गीकरण तीन टप्प्यात करता येईल. मध्य कोकणात सह्याद्रीची उंची सर्वाधिक आहे. खडा सह्याद्री आहे. दक्षिण-उत्तर कोकणात सह्याद्रीची उंची कमी आहे. जिथे सह्याद्रीची उंची जास्त आहे तिथे पाऊस जास्त आहे. म्हणून दक्षिण-उत्तर कोकणच्या तुलनेत मध्य कोकणात सर्वाधिक पाऊस पडतो. उत्तर कोकणात उत्तम सखल किनारपट्टी आहे. म्हणून तो भाग अधिक वेगाने विकसित झालेला दिसतो. दक्षिण कोकणात किनारपट्टीपासून आत सखल भाग आहे. शेतीचे प्रमाण बऱ्यापैकी आहे. मध्य कोकणात मात्र किनारपट्टी ते सह्याद्री या दरम्यान डोंगररांगा आहेत. सखलभूमीचे प्रमाण कमी असलेला डोंगराळ-खडकाळ भाग म्हणजे मध्य कोकण होय. मध्य कोकणात जमिनीला मोठमोठ्या भेगा पडल्या आहेत. त्यातून नद्या, ओढे-नाले वाहतात. कोकणातील जवळपास प्रत्येक नदी ही भेगांमधून वाहाते आहे. उत्तरेतून निघून दक्षिणेला मिळणारी एकही नदी कोकणात नाही. निसर्ग आणि खडकांची अनुकूलता नसल्याने कोकणातील सगळ्या नद्या ह्या पूर्व-पश्चिम आहेत. कमी अंतरात वाहणाऱ्या नद्यांनी जमिनीला ठिकठिकाणी खोलवर खणून डोह निर्माण केले आहेत. कोकणातील नद्यांत ठिकठिकाणी आढळणारे असे डोह देशावरील नद्यांत फारसे पाहायला मिळत नाहीत. कोकणातील नद्यांचे कॅरक्टर डोह आहे. या नद्यांतील उथळ डोह स्वच्छ होतात, खोल डोह स्वच्छ होत नाहीत. आज कोकणातील हे मोठे डोह गाळाने भरलेले आहेत. धरणे होण्यापूर्वीपर्यंत कोकणात बंदरे कार्यरत होती. मात्र धरणे झाल्यावर नद्यांना अडथळे निर्माण झाले. गाळ पुढे ढकलण्याची नदीची शक्ती कमी होऊन बंदरे ओव्हरण्याचे प्रमाण वाढले. कालपरत्वे बंदरे ओव्हरली गेलीत. २०२१च्या महापुराने हा गाळ थोडा पुढे सरकलेला आहे. २००५ ते २०२१ दरम्यान गाळाचे प्रमाण वाढून अधिक उंचीचा पूर आला. कोकणातील वाशिष्टी, काजळी, सावित्री, शास्त्री आदी सर्व नद्यांना हे लागू होतं. म्हणून नुसता धरणांनाही दोष देण्यात अर्थ नाही. धरणे ही आपलीच तहान भागवण्यासाठी आहेत. कारण उल्हास वगळता कोकणातील बहुतेक नद्या पूर्वांपार हंगामी पावसाळी वाहाणाऱ्या आहेत. जांभा खडक मध्य व दक्षिण कोकण वगळता अन्यत्र नाही. जांभा खडक कठीण झाला की त्याचा कातळ बनतो. कोकणात दोन किमी. जाडीत लाव्हाचे किमान ४६ थर आहेत. हे थर आपल्याला मोजता येतात. यातील सुटलेलं मटेरियल मोठाले दगड आदी शेवटी नदीत पोहोचतं. कोकणातील डोंगर गोलाकार आहेत. त्यात विशेष पाणी साठत नाही. सपाटी असलेल्या ठिकाणी काही प्रमाणात पाणी जिरत असतं. कारण तिथे पाणी मुरायला वेळ मिळतो, झरेही फुटतात. जिथे झरे तिथे जानेवारी-फेब्रुवारीपर्यंत नदीला पाणी असते. अन्यथा नदी कोरडी पडलेली दिसते. कोकणात अजूनही काही ठिकाणी उंच डोंगरावर, मध्यम भागात आणि समुद्रसपाटीलगत  पाणी मिळते. मात्र या प्रत्येक ठिकाणाच्या पाण्याचा मूळ स्त्रोत वेगळा आहे. आज कोकणातील नद्या धरणापर्यंत येऊन थांबल्यासारखे झाले आहे. सर्व नद्या गाळांनी भरलेल्या आहेत. जंगलतोडीमुळे गाळ वाढतो आहे. जगबुडी, शिवनदी, वाशिष्ठी सगळ्या नदी भरून वाहात असताना मोठा पाऊस आणि जर भरतीची वेळ असेल तर महापुराची शक्यता बळावते आहे. आपल्या देशातील भूजल साठ्याची परिस्थिती गंभीर आहे. कोकणात पावसाचे पाणी मुबलक आहे. परंतु व्यवस्थापनात आपण कमी पडतो. पावसाचा प्रत्येक थेंब वाचवण्यासाठी आणि त्याची गुणवत्ता टिकवण्यासाठी पावले उचलली पाहिजेत. यासाठी पहिल्यांदा आपण प्रत्येकाने पाण्याचा आदर करायला शिकण्याची गरज आहे. आजही गड-किल्ल्यावर किंवा तीर्थक्षेत्रांच्या ठिकाणी पाण्याचे साठवण तलाव पहायला मिळतात. प्रत्येक सजीवाच्या चाऱ्यापाण्याची सोय निसगनि केलेली आहे. परंतु भौगोलिक संरचनेत विविधता असल्यामुळे कोकणातील यशस्वी प्रयोग विदर्भात यशस्वी होईल याची खात्री नाही. म्हणून विभागनिहाय कोकणच्या भौगोलिकतेचा विचार करून इथला विकास करायला हवा आहे.

उत्सव हे नदी समजून घेण्याचे मार्ग - शैलजा देशपांडे

नदी एक जग दुसऱ्याला नेऊन जोडण्याचे काम करते. जी नाद करते, जी प्रवाही आहे ती नदी आहे. नदी विषयक काम करण्यासाठी नदीची नाडी ओळखता आली पाहिजे. नदीला नक्की हवंय काय? हे समजून घ्यायला हवं आहे. लोकसहभागातून नदीचे पुनरुज्जीवन व्हायला हवे आहे. नुसते रुंदीकरण आणि खोलीकरण म्हणजे नदीचे पुनरुज्जीवन नाही. नद्या स्वच्छ व्हायला हव्यात. प्रत्येक नदीचा उगम वेगळ्या पद्धतीने असतो. उगम क्षेत्रात नदी बाल्यावस्थेत खेळकर असते. तिथली जैवविविधता वेगळी असते. पुढे नदीचा खळाळता स्वभाव दिसतो. नदी आपल्या सोबत येताना गोडं पाणी आणते. ती सागराचे खारे पाणी स्वतःत घेते. नदीचे गोडे पाणी जिथे समुद्राच्या खाऱ्या पाण्याला मिळते तापमानात व्हेरिएशन असते. नदी आणि समुद्राच्या या मनोमिलनाच्या ठिकाणी जगातील सर्वोत्तम जैवविविधता असते. नदीचे प्रवाहही अनेक आहेत. पात्रामधील प्रवाह, पावसाच्या पाण्याचा प्रवाह, जमिनीत मुरणारा प्रवाह, पाझरणारा प्रवाह, भूजल यात कोठेही बाधा आली तर नदीच्या परीसंस्थेला अडचण होते. नदीतील प्रत्येक जीवाची आपली जागा असते. त्या साऱ्या जागा पुनरुज्जीवित करणं म्हणजे नदी पुनरुज्जीवित करणे होय. नदीची ही रचना महोत्सवांसारख्या जनजागरणातून सर्वांपर्यंत पोहोचवता येईल. अशी मांडणी जीवित नदी पुणेच्या संस्थापक देशपांडे यांनी केली. 

थेट पाणी पिता येईल अशा विहिरी ही श्रीमंती - डॉ. अजित गोखले

अन्न पाण्याशिवाय आपण काही दिवस तग धरू शकतो पण श्वास ही अशी गोष्ट आहे जिच्याशिवाय आपण जगू शकत नाही. आपली जमीन जेव्हा अशक्त होते किंवा बेशुद्ध होते तेव्हा पावसाची अडचण होते. आजकाल मराठवाडा सारख्या भागात पाऊस पडल्यापडल्या पूर येत असेल तर त्याची कारणे नैसर्गिक असू शकत नाही. ग्लोबल वार्मिंग ला दोष दिला की आपण दोषमुक्त होतो ते चुकीचं आहे. नदीत मासे असतात पाऊस सुरु झाल्यावर ते समुद्राकडून खाडीकडे खाडीकडून नदीकडे नदीकडून डोंगराकडे प्रवास करतात. हे जगभर घडतं. म्हणून पावसाळ्यात नदीला कोणताही अडथळा नसावा. चुकीच्या पद्धतीने नदीला अडवल्यावर अडचणी निर्माण होतात. बंधाऱ्यातून येणाऱ्या पाण्यामुळे माशांना पुढे सरकण्यात अडथळा येतो. कोकणातील नद्या दगड फोडतील अशा क्षमतेच्या आहेत. त्या समृद्ध करण्यासाठी आम्हाला मोठी शहरे मोडावी लागतील, जाणीवपूर्वक छोट्या शहरात, गावाकडे वळावे लागेल. गावागावातील सांडपाणी जमिनीवर जाईल हे पाहायला हवे आहे. जगातील सर्वात मोठी आर्थिक सत्ता अमेरिका, कृषीदृष्ट्या भारतातील सर्वात श्रीमत राज्य पंजाब, पंजाब मधील कृषी दृष्ट्या सर्वात श्रीमंत जिल्हा भटिंडा, महाराष्ट्रातील कृषी दृष्ट्या सर्वात श्रीमंत जिल्हा कोल्हापूर, कोल्हापूर मधील कृषी दृष्ट्या सर्वात श्रीमंत तालुका शिरोळ या साऱ्यात पाण्याची कमतरता, शेतकऱ्यांची कष्ट करायची तयारी, रासायनिक खतांचा वापर यांसोबत कॅन्सरचे सर्वाधिक प्रमाण हे भयावह साम्य आहे. या पार्श्वभूमीवर कोकणात दर चाळीस किमीवर मेगा प्रोजेक्ट्स आणण्याचे जे विचार सुरु आहेत त्याकडे पाहायला हवे आहे. कोकणात अलीकडे खूप सेप्टिक टँक बांधले गेलेत. ते तळाशी खुले आहेत. आपले त्याकडे लक्ष नाही. त्याच्या शेजारी झाडे हवी आहेत. झाडे नसल्याने ते शुध्द पाणी प्रदूषित करत आहेत. थेट पाणी पिता येईल अशा विहिरी आज कोकणातही फार कमी शिल्लक राहिल्या आहेत. ती लोकं नशीबवान आहेत. त्यांनी ही श्रीमंती जपावी असे गोखले म्हणाले.

‘नदी की पाठशाला’च्या पार्श्वभूमीवर ‘नदी महोत्सव’, नदी वारसा फेरी, नदी संस्कृती, नदी जनजागरण असे उपक्रम सर्वत्र होऊ लागलेत. स्त्रीरूपी नद्या हे कोकणसह महाराष्ट्राचे स्वाभाविक वास्तव आहे. ब्रह्मपुत्र आणि सिंधू या भारतातल्या प्रमुख पुल्लिंगी मानल्या जाणाऱ्या नद्या आहेत. काही तुरळक अपवादांमध्ये पुरुषांचे रूपांतर नद्यांमध्ये झालेल्या कहाण्या आहेत. महाबळेश्वरच्या पंचगंगेच्या देवळात पाच नद्यांचा उगम आहे. ब्रह्मा, विष्णू, महेश यांचा निवास होऊ लागल्यावर ब्रह्मदेवाने यज्ञ करण्याचे मनात आणून, ब्रह्मारण्यात उत्तम रत्नखचित मंडप घातला. यज्ञसामुग्री जमा करून, देव, ऋषि, गंधर्व आदींना निमंत्रण केले. वेदी सिद्ध होऊन, यज्ञाच्या मुहूर्ताची घटिका भरत आली. तथापि मुख्य यजमान ब्रह्मदेव यांच्या पत्नी सावित्री वस्त्रभूषणे परिधान करण्यात निमग्न असल्यामुळे त्यांना मुहूर्ताच्या समयाचे भान राहिले नाही. विष्णुप्रभृति देवांची अनुमति घेऊन ब्रह्मदेवाने आपली द्वितीय पत्नी गायत्रीचे समागमे यज्ञदीक्षा घेतली. कर्मास आरंभ केला. नंतर मंगलवाद्यांचा गजर व वेदघोष झाला तो ऐकून सावित्री लगबगीने यज्ञमंडपांत येऊन पाहते तो गायत्रीसमागमे यजमान यज्ञ करीत आहेत. कोपायमान होऊन ब्रह्मा, विष्णु, महेश व गायत्री या चौघांस सावित्रीने शाप दिला, ‘तुम्ही गायत्रीचा पक्षपात केलात त्या अर्थी जलरूप होऊन स्त्रीनावाने जगात प्रसिद्ध व्हाल. गायत्रीही नदी होईल. तिच्याकडे लोक दुर्लक्ष करतील. हे ऐकून विष्णूंनाही क्रोध आला. त्यांनी सावित्रीला तसाच शाप दिला. या परस्पर शापांमुळे भगवान विष्णु हे कृष्णानदीरूप झाले. शिव वेण्णारूप, ब्रह्मदेव कुकुद्मतीरूप झाले. गायत्री व सावित्री यांची नावे तीच राहिली. कोयना जलविद्युत प्रकल्पाच्या पोफळी पॉवर हाऊसमध्ये वार्षिक पूजेच्या प्रसंगी जलप्रपाताची अर्थात नदीची ओटी भरली जाते. पंढरपूरच्या पुढे भीमा नदीकिनारी माचणूर गाव आहे. तिथे भीमेला साक्षात श्रीसिद्धेश्वराची बहीण मानतात. माचणूरच्या सिद्धेश्वराच्या महाशिवरात्री उत्सवात नदीला साडी-चोळी वाहतात. माणसाची उन्नती ही निसर्गाशी जवळीक साधल्याने होते हे आजचं जग विसरू लागलं आहे. संदीप सावंत यांनी निर्माण केलेला ‘नदी वाहते’ हा माणसाच्या भूमिनिष्ठ जाणिवांची पाठराखण करणारा कलात्मक चित्रपट आहे. त्यातून मांडण्यात आलेला विचार प्रात्यक्षिक आहे. हा सिनेमा नदीच्या काठावरील माणसांना वाचवा असाही संदेश देतोय. खरंतर या साऱ्या पार्श्वभूमीवर कुठंतरी वाचलेल्याप्रमाणे, ‘दहा दिशातून सृष्टीवरती जे जे सुंदर येते, स्वागत करूया त्या सगळ्याचे सारून सर्व मते’ अशा मोकळ्या विचाराने वाशिष्टीला साडी नेसवण्याच्या उपक्रमाकडे पाहाण्याची आवश्यकता होती.

वाशिष्टीला साडी नेसवण्याचा उपक्रम

तर मागच्या जागतिक जलदिनी, परचुरीतील कृषी पर्यटन व्यावसायिक सत्यवान देर्देकर, त्यांच्या पत्नी डॉ. समिधा देर्देकर, समर्थ देर्देकर यांनी वाशिष्टी नदीला साडी नेसवण्याचा कार्यक्रम केला. या निमित्ताने त्यांच्या हाऊस बोटीवर चार दिवस श्रीमद्भागवत आणि मत्स्यपुराणाचे पारायण करण्यात आले. जलदिनी नदीचे पूजन होऊन २९० मीटर रुंदीच्या पात्राला एका किनाऱ्यापासून दुसऱ्या किनाऱ्यापर्यंत नेसवण्यासाठी ६५ साड्या एकमेकांना बांधून लांब पट्टा तयार करण्यात आला होता. साड्यांचा हा पट्टा एका किनाऱ्यावरून बोटीदवारे दुसऱ्या किनाऱ्यापर्यंत नेण्यात आला होता. नदीच्या मध्यभागी काही वेळ थांबून वशिष्टी नदीची खणा-नारळाने ओटी भरण्यात आली होती. उपस्थितांना नदी स्वच्छता, प्रदूषणमुक्ती बाबत शपथ देण्यात आली. साडी नेसवण्याच्या कार्यक्रमानंतर नदीला नेसवलेल्या ६५ साड्या प्रसाद म्हणून उपस्थित महिलांना भेट देण्यात आल्या होत्या. अर्थात आपल्या संस्कृतीने नदीचे उगमस्थान हे मस्तक आणि नदी जिथे समुद्राला मिळते ते चरण मानले आहे. त्यामुळे नदीला लांबीप्रमाणे साडी नेसवणे शक्य नाही. हा विलोभनीय उपक्रम पाहाण्यासाठी गुहागरसह कराड, नाशिक, पुणे आदी दूरदूरच्या पर्यटकांनी गर्दी केली होती. याच कार्यक्रमात आम्ही वाशिष्टी नदीबाबत विवेचन केले होते. वाशिष्टी नदीचा उगमापासून ते संगमापर्यंतचा प्रवास जैवविविधतेने नटलेला आहे. या जादूई प्रदेशाचे संवर्धन करण्यासाठी जल पर्यटन, जलमार्ग वाहतूक असे विषय जोडले पाहिजेत. यातून नदीच्या तीरांवरील गावे समृद्ध करता येतील. वाशिष्टी नदीच्या तीरावर अठरापगड जातींची संस्कृती विकसित झाली आहे. डच लोकांनी १६३७मध्ये आणि स्वातंत्र्यानंतर १९७१मध्ये प्रख्यात इंजिनीयर बी. एन्. गोरे यांनी वाशिष्टीचा अभ्यास केला होता. येथे देशातील मोठे बंदर विकसित करता येईल, असा त्यांचा निष्कर्ष होता. खासदार (कै.) बापूसाहेब परुळेकर यांनीही वाशिष्ठी नदीच्या विकासाचा मुद्दा लोकसभेत मांडला होता. वाशिष्टी नदीपात्रात, समुद्राजवळ असलेल्या दाभोळची भारताच्या पश्चिम किनारपट्टीवरील शक्तिशाली बंदर अशी ओळख राहिली आहे. भारतातील बहुतांश नद्या आज प्रदूषित झाल्या आहेत. त्यांच्याकडे दुर्लक्ष करून चालणार नाही. करोना काळात लॉकडाऊनमध्ये वशिष्टी नदीला मोकळा श्वास घ्यायची संधी मिळाली होती. तेव्हा आजवर न दिसलेले अनेक जलचर वाशिष्टीत दिसून आले होते. पाण्याची गुणवत्ता सुधारली होती. अनेकांना नदीचे सौंदर्य पाहाता आले होते. नदीचे सौंदर्य अबाधित ठेवायचे असेल तर नदीपात्र स्वच्छ राहील ते गाळाने भरणार नाही हे पाहावे लागेल. यासाठी आपल्याला अशा विविध उपक्रमांच्या माध्यमातून नदीबरोबरचे आपले नाते अधिक घट्ट करावे लागेल. आपलं जग हे भावनेवर चालतं. नदी, भूमी या सृजनाच्या, निर्मितीच्या शक्ती आहेत. या स्त्री रूपांची पूजा करणे आणि त्यांना साडी नेसवणे हे सौभाग्याचे आणि मांगल्याचे प्रतिक आहे. अशा उपक्रमातून संदर्भीय विषयाच्या भावना पवित्र व्हायला मदत होते. कोणत्याही नदीला साडी नेसवून नदीचे संवर्धन होऊ शकत नाही किंवा तिचा विकासही होऊ शकत नाही. परंतु नदीला नेसवलेली साडी पवित्र प्रसाद म्हणून नेसणाऱ्या स्त्रीच्या मनात नदी संवर्धनाची भावना नक्की दृढ करू शकते. पुढे जाऊन तीच स्त्री नदीत कचरा टाकणाऱ्या कृतीही रोखून परिवर्तन करू शकते. भारतीय समाजमनही भक्तीमार्गी आहे. ‘देखे मनुष्यजात सकळ, स्वभावतः भजनशील’ असं संत श्रीज्ञानेश्र्वर महाराजांनी म्हटलं आहे. दारुचे दुष्परिणाम माहित असूनही लोकं ती सोडत नाहीत. मात्र त्याच व्यक्तीने एखाद्या अध्यात्मिक ठिकाणी जाऊन माळ गळ्यात धारण केली की निर्धाराने दारू सुटते. नदी स्वच्छतेचेही तसेच आहे. पूर्वी त्यातले पाणी आपल्यालाच उद्या प्यायचे आहे, याची जाणीव असल्याने नदीत कोणी कचरा टाकत नव्हते. आज चित्र बदलले आहे. ते पूर्वपदावर आणण्यासाठी भक्तिमार्गाचा उपयोग केला तर बिघडलं कुठे? दुसरं एक कारण असं की आपल्या समाजाला भव्यता आणि वेगळेपणा आवडतो. अर्थात म्हणून आपण काहीही वेगळं करायला लागलो तर ते समाज स्वीकारतोच असंही नाही. पण नदीला साडी नेसवण्याचा प्रघात देशभर स्वीकारला गेला आहे. प्रदूषणाच्या पार्श्वभूमीवर आपण तो कोकणात आणलाय, इतकंच! तो स्वीकारायचा की नाकारायचा हे समाज ठरवेल. मानवी समूहाच्या मनावर कोणत्याही गोष्टीचा सकारात्मक प्रभाव पडतो तेव्हा तो एका पिढीपुरता मर्यादित नसतो. तो काळानुरूप बदल स्वीकारित दीर्घकाळ टिकून राहातो. परंतु तोवर वाट न बघता ‘उचलली जीभ...’ पद्धतीने उपक्रमालाच मूर्खपणाचा प्रकार म्हणणे किंवा वाशिष्टीला साडी मग महामार्गाला सदरा असं काहीतरी उपरोधिक लिहिणे, त्याची ‘री’ ओढणे आणि असं टोकाचं हिणकस बोलणाऱ्यांना संबंधित विषयातील जागतिक तज्ज्ञ अशी ओळख असलेल्यांनी पाठिंबा देणे हे उचित नव्हे! वाशिष्टीला साडी नेसवण्याच्या उपक्रमाबाबत यानिमित्ताने इतकंच!

वाशिष्टी नदीविषयी मनोगत व्यक्त करताना धीरज वाटेकर

वाशिष्टी ही कोकणातील रत्नागिरी जिल्ह्यातील सर्वात मोठी आणि महत्त्वाची नदी आहे. इतिहासात डोकावले असता, सातवाहनकालीन राजा पुलुमावि हा गौतमी अथवा वाशिष्टी पुत्र असल्याचा संदर्भ भेटतो. आमचेही बालपण वाशिष्टी नदीकाठी कोयना जलविद्युत प्रकल्प वसाहतीत व्यतित झाले आहे. सोबत येतील त्यांना पुढे घेऊन जाण्याचे जणू व्रत आचरल्याप्रमाणे नदीचे कार्य सुरु असल्याचे आम्ही बालपणी अनुभवले आहे. नकोशा गोष्टी हळुवारपणे बाजूला सारत कसलीही खंत न करता मार्गक्रमण करत नितळ, स्वच्छ, खळखळून हसणारी नदी आज मात्र आमच्या अति हव्यासामुळे गुदमरलेली दिसते. तिला पूर्वपदावर आणण्यासाठी मानवी पाऊले सजगतेने तिच्याकडे वळायला हवीत. त्यासाठी केल्या जाणाऱ्या उपक्रमाचे स्वागत करणे, सक्रीय पाठबळ देणे हे आपले ‘समाजभान’ उत्तम असल्याचे लक्षण म्हणता येईल.

धीरज वाटेकर

मो. ९८६०३६०९४८

‘सह्याद्री’सख्याची अचानक इक्झिट

कोकणातल्या चिपळूण सारख्या छोट्याश्या शहरात सामान्य कुटुंबात जन्मलेला डिझेल गाड्यांची दुरुस्ती करणारा एक सर्वसाधारण मेकॅनिक जेव्हा आपल्या असाधारण बुद्धिमत्तेच्या बळावर जणू एखादं वर्तमानपत्र वाचावं तसा अवघा निसर्ग वाचू लागतो. बघताबघता भारतभरातील जंगलांसह संपूर्ण सह्याद्रीचा अभ्यासक बनतो तेव्हा त्याच्यातल्या वेगळेपणाची दखल घ्यावी लागते. अशा व्यक्तिमत्त्वांच्या प्रवासामागे खूप मोठा संघर्ष असतो. मानद वन्यजीव रक्षक-अभ्यासक, ज्ञानी मित्र, ‘सह्याद्रीसखा’ निलेश विलास बापट याला त्याच्याच निवासस्थानी कुटुंबियांच्या सानिध्यात मृत्यू भेटला तेव्हा आमच्यासारख्या अगणित मित्रांसह अवघा सह्याद्रीही कळवळला.

सह्याद्री टायगर रिझर्व्हबाबत निलेश भरभरून बोलायचा
छायाचित्रात खुर्चीवर बसलेला डावीकडून पहिला निलेश 

निलेशचे वयाच्या अवघ्या ४७व्या वर्षी, १४ सप्टेंबर २०२४ रोजी सायंकाळी सव्वा सहा वाजण्याच्या सुमारास ह्रदयविकाराच्या तीव्र धक्क्याने निधन झाले. निलेश म्हणजे शून्यातून विश्व निर्माण केलेला, कोणतंही काम करायला कसलाही कमीपणा न बाळगणारा निसर्गसखा. कोकणी मातीत घडलेलं आणि माणसाळलेलं हे व्यक्तिमत्त्व. निसर्गवेडापायी त्यानं देशभरच्या जंगलातील किती माणसं जोडली असतील त्याची गणती नाही. ‘सह्याद्री टायगर रिझर्व्ह’च्या उभारणीतील योगदान हा त्याच्या जीवनाचा सर्वोच्च कार्यटप्पा ठरला. निलेश मागील तीन दशकांहून अधिक काळ जैवविविधता, वन्यजीवन, निसर्ग आणि पर्यावरण आदी संवर्धन क्षेत्रात कार्यरत राहिला. त्याने भारतातील ताडोबा, पेंच, बांधवगड, रणथंबोर, STR, नागझिरा, दांडेली, कान्हा आदी जंगलांमध्ये निसर्ग प्रशिक्षण कार्यशाळा यशस्वी केल्या होत्या. किमान हजारभर शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये नेचर एज्युकेशन, नेचर वॉक संस्थेमार्फत वाईल्ड इंडिया फिल्म फेस्टिव्हल आदींच्या माध्यमातून ‘गेस्ट लेक्चरर’ म्हणून निसर्ग विषयक ध्वनीचित्रफीती, चित्रप्रदर्शनांच्या माध्यमातून तरुणाईच्या निसर्गविषयक जाणीवा समृद्ध करण्यात त्याने योगदान दिले होते. पुण्याच्या नेचरवॉक संस्थेमार्फत राज्यातील विविध गावात ‘पक्षी महोत्सव’ सादरीकरण केले होते. चिपळूणातील आरोही, ग्लोबल चिपळूण टुरिझम, ‘वणवा मुक्त कोकण’सह वृक्ष लागवड मोहिमेतही त्याचा सहभाग राहिला. त्याने विविध ठिकाणी तीन हजाराहून अधिक वृक्षांची लागवड यशस्वी केली होती. 

वनविभागासोबत अनेक ‘वाईल्डलाईफ रेस्क्यू ऑपरेशन्स’ यशस्वी करणे, वाट चुकलेले असंख्य अजगर, बिबटे, मगरी यांना त्यांच्या अधिवासात नेऊन सोडणे, महापुराच्या संकटात अनेकांना मदत, नागरिक व विद्यार्थ्यांमध्ये पर्यावरण रक्षणाविषयी जागरुकता निर्माण करण्यासाठीचे कार्यक्रम, वन विभागाच्या वन्यजीव सप्ताहांतर्गत ऑनलाईन वेबिनार, क्षेत्रभ्रमंती, निसर्ग अभ्यास सहली, ग्रामस्थ समुपदेशन, औषधी वनस्पती लागवड, मानव-वन्यजीव संघर्ष, अन्न साखळीतील वन्यजीवांचे महत्त्व अशा कितीतरी विषयांवर निलेशने दिशादर्शक काम केले. कोयना सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्प हा, त्याने आणि त्याच्यासारख्या निसर्गरक्षकांनी मागील तीन दशकाहून अधिक काळ सह्याद्रीत निसर्ग संवर्धन विषयात केलेल्या कामाचा गौरव ठरला आहे. सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्प भागातील घनदाट जंगलात पाणवठे निर्मिती, पुरातन विहिरी आणि जलस्त्रोतांचे पुनरुज्जीवन, गाईड ट्रेनिंग प्रोग्रॅम त्याने परिणामकारकरीत्या यशस्वी केले. रत्नागिरी जिल्ह्यात पहिले वनवासी संमेलन आयोजित करण्यात त्याचा विशेष सहभाग राहिला होता. चिपळूणच्या जवळ असलेल्या धामणवणे डोंगरावर वृक्ष, पक्षी आणि प्राण्यांनी समृध्द वनीकरण प्रकल्प उभारण्यात त्याचे सक्रीय योगदान होते. अलिकडे त्याने रत्नागिरी जिल्हातील पक्ष्यांची सूची बनवण्याचे काम मनावर घेतले होते. गेल्यावर्षी, ८ एप्रिल २०२३ रोजी पुण्यातील ‘निसर्गसेवक’ संस्थेने वर्धापन दिनी पर्यावरण संरक्षण व त्याविषयी जनजागृती करणाऱ्या व्यक्तीला गेली १६ वर्षे दिला जाणारा ‘निसर्गसेवक’ पुरस्कार निलेशला जाहीर केला. संस्थेने निलेशकडे परिचय मागितल्यानंतर आम्ही त्याच्या सल्ल्याने उपरोक्त मजकूर तयार केला होता. तो तयार करताना, ‘रत्नागिरी जिल्हा मानद वन्यजीव रक्षक म्हणून काम करायची संधी निलेशला तशी खूप उशीरा मिळाली’ असं आम्हाला वाटलं. देशात आज विद्यार्थी जडणघडण दृष्टीने कौशल्य विकास संकल्पना विकसित होत असताना किमान शासन आणि समाज यांच्यात संवाद साधणाऱ्या निमशासकीय जबाबदाऱ्यांवर नियुक्ती करताना शासनाने कमी शिकलेल्या तरुणाईच्या अनुभवाचा विचार अधिक करायला हवा आहे.

डोंगर भटक्यांना मार्गदर्शन करताना निलेश... 

कोकणच्या सांस्कृतिक राजधानीत जंगलात काम करणारे अभ्यासक, जिज्ञासू, पर्यटक आल्यानंतर त्यांना सहज माहिती देण्यासाठी आवश्यक असलेली थिएटर सुविधा, बसायला जागा उपलब्ध नाही. ही खंत निलेश आयुष्यभर बोलून दाखवत राहिला. दुसरीकडे मात्र वैयक्तिक पदरमोड निलेशने हेच काम सुरु ठेवलं होतं. आपल्याकडे पर्यावरण कार्यक्रमांना ४०/५०वर्षे वयाच्या पुढची लोकं असतात. तरुण मुलं कमी असतात. त्यामुळे पर्यावरण संवर्धन यशस्वी होत नाही. आजही पर्यावरणात काम करणाऱ्या मुलांची संख्या हजारी दहा आहे. अशी व्यथा निलेश बोलून दाखवायचा. मनुष्याला अरण्यवाचन आल्यास जंगले टिकतील. लोकांनी निसर्गातला चमत्कार बघावा, अशी जंगलात काम करणाऱ्या कार्यकर्त्यांची इच्छा आहे. जंगल हे चालत चालत बघायचं नसतं तर जंगल बघत बघत चालायचं असतं आणि हे जंगलात सातत्याने चालायला लागल्यावर समजतं. झाडाच्या मुळापासून शेंड्यापर्यंत घडणाऱ्या हालचाली वर्तमानपत्रासारख्या वाचता यायला हव्यात. नुसता पेपर चाळलात तर जंगलं आणि त्यातल्या गमतीजमती समजणार नाहीत. जंगल वाचायचे, वाचवायचे असेल तर जंगलाच्या जवळ राहणाऱ्या लोकांच्या सानिध्यात जायला हवे. आपण माणसाने जंगलासाठी, बाहेर राहून काम केलं पाहिजे. उन्हाळ्यात पाणी खाली जातं, डोंगर रिकामे होतात. आपण शासनाच्या मदतीने पाणवठ्याचे काम सुरु केले. प्राणी अधिक खाली जाऊ शकत नाहीत. त्यांचे शत्रू वाढतात. ‘निसर्गासाठी जर काही करायचे असेल तर ते मलाच केले पाहिजे’ अशी शपथ घ्यायला हवी आहे. अशी मांडणी प्रत्येक ठिकाणी निलेश करायचा. ‘सह्याद्रीत पूर्वी आम्ही डॉक्टरांची टीम नेऊन लोकांची तपासणी करायचो. कारण हेच की सह्याद्रीत माणसं राहायला हवीत. तेव्हा ती लोकं प्राणी मारून खायची. त्यांना जीवनसत्व कमी पडायची. आम्ही त्यांना बीयाणे दिली. त्यांनी त्याची लागवड झाली. आता लोकं यातून चांगुलपणाने बाहेर आलीत.’ 

निसर्ग व सामाजिक पर्यावरण प्रदूषण निवारण मंडळातर्फे चिपळूणला २०१९ साली आम्ही आयोजित केलेल्या पर्यावरण संमेलनात ‘सह्याद्रीतील वैविध्यता’ या सत्रात हे त्याने आवर्जून सांगितलं होतं. प्रयोगशाळेत वापरल्या जाणाऱ्या लिटमस पेपरच्या कार्याप्रमाणे पक्षांना निसर्गातील बदल लवकर कळतात. पक्षी बघणं आणि निरीक्षण करणं ह्या वेगळ्या गोष्टी आहेत. पक्षी लिटमस पेपरसारखे अॅक्ट होतात. त्यांचा अधिवास गेल्याने अडचणी वाढतात. आपल्याकडे साफसफाई करणारे काही पक्षी आहेत. शक्यतो सुगरण पक्ष्याचे घरटे घरात ‘शो’साठी आणून लावू नका. एका पक्षाने सोडलेले घरट्याचे वेस्ट मटेरीअल हे दुसऱ्यासाठी बेस्ट मटेरीअल असते. जंगलातून फक्त आठवणी घेऊन बाहेर यायला हवे. वळचणीच्या जागा कमी झाल्या म्हणून चिमण्या कमी झाल्यात. आपण टाकलेल्या कचऱ्यामुळे पक्षांच्या पायांना रोग झालेत. पक्षांचा पंखावर विश्वास असतो. तो सकाळी पंख साफ करतो. ते दिवसातून तीन वेळा अंघोळ करतात. खेडेगावातील लोकं आपल्या ज्ञानाप्रमाणे पक्षांना नावे देतात. ‘भारद्वाज’ला विदर्भात ‘नपिता’ म्हणतात. आपण पक्ष्यांच्या नावासाठी शास्त्रीय आग्रह धरायला हवा आहे. पक्षी जीवनाबाबतचे हे त्याचे अनुभवाचे बोलं विचारप्रवण करायचे. इतके की कधीकधी गो. नी. दांडेकर, व्यंकटेश माडगूळकर यांच्यासारख्या अस्सल निसर्गसख्याने लिहिलेली जंगलची वर्णने वाचताना मिळणारा आनंद निलेशसोबत खुल्या जंगलात वावरताना मिळून जायचा. इतकी निलेशची जंगलविषयक मांडणी अस्सल असायची.

 

विविध व्यासपीठांवर निलेश सातत्याने जंगल विषयाची
काळजाला भिडणारी मुद्देसूद मांडणी करत राहिला 

निलेशचा स्वभाव झुंजार, कृतीशील होता. आपल्याला जे पटत नाही त्याच्याशी त्याने कधीही तडजोड केली नाही. चुकून पाय खड्डयात पडला तरी नियतीच्या नाकावर टिच्चून, कष्ट करून पुन्हा उभं राहायची त्याची धमक प्रेरणादायी होती. जंगलात-निसर्गात चुकीला माफी नाही. तिथे खूप काळजीपूर्वक प्राण्यांचं, पक्ष्यांचं, जैववैविध्याचं निरीक्षण करावं लागतं. हे अत्यंत नाजूक काम असतं. आपण निसर्गाजवळ जाऊन थोड्याफार प्रमाणात का होईना, त्यांच्या दिनचर्येचा भंग करत असतो. त्यांच्या जीवनात ढवळाढवळ करत असतो. आपलं जंगलावर प्रेम असलं तरीही ते व्यक्त करताना निष्काळजीपणा उपयोगाचा नाही. याची जाणीव निलेश नेहमी करून द्यायचा. पावसाळ्याच्या दिवसात एकदा आम्ही भैरवगडला गेलेलो. पावसाळ्यातील भैरवगडाचे दृश्य पाहून आम्ही लिहिलं... ‘भर पावसात भैरवगड’! पहिला पॅरेग्राफ लिहून नेहमीप्रमाणे निलेशला वाचायला पाठवला. वाचल्यावर लगेच त्याचा फोन आला. म्हणाला, ‘हे वाचून लोकं पावसाळ्यातच भैरवगडला जातील. अपघातांना निमंत्रण मिळेल. त्यामुळे तू या नावाने लेख प्रसिद्ध करू नको.’ अर्थात लेखाला द्यायला दुसरं नाव आम्हाला सुचलं नाही, म्हणून तो लेख आम्ही प्रसिद्ध केला नाही. निसर्गाबाबतचा जो विचार निलेशने अंगिकारला त्याचा विशेष गवगवा न करता तो त्या विचाराशी प्रामाणिक राहिला. त्याने आपला वेगळा दृष्टीकोन जाणीवपूर्वक जपला होता. निलेश आम्हाला भेटल्यापासून लेखनकारणे त्याची दखल घेण्याचा प्रयत्न आम्हीही केला. अर्थात तो अपुरा पडला. आम्हाला निसर्ग आणि किल्ल्यांची आवड तशी लहानपणापासून लागलेली. कॉलेजयीन काळात तिचा अधिक विकास कायतो झालेला. पुढे ग्रामीण पत्रकारितेत वावरताना आपल्या लेखनात अधिकाधिक संदर्भ, माहितीबहुलता यावी यासाठी पायाला चक्र लावून फिरणं सुरु झालं आणि आपल्याला आयुष्यात नेमका कोणता आनंद हवा आहे? याचं जणू ठिकाण गवसल्यासारखं झालं. हळूहळू चिकित्सक वृत्ती वाढू लागली. निसर्गातील नोंदी टिपण्यात आनंद वाटू लागला. याच वळणावर केव्हातरी निलेश भेटलेला! नक्की कधी? ते आठवत नाही. आता मात्र निलेशची अकाली एक्झिट मनाला सतावते आहे. कोरोना पश्चात, चांगली माणसे रांगा मोडून अकाली जात असल्याची भावना अनेकांच्या मनात दिवसेंदिवस दृढ होत चालली असताना जगणं महाग होऊन मृत्यू स्वस्त झालाय की काय? असं वाटू लागलं आहे.

 

सह्याद्रीसखा निलेश 

एखादी व्यक्ती आपल्यातून निघून जाते तेव्हा मागे राहिलेल्या जीवंत माणसांकडे आपसूक व्यक्तता येते. आपण गेलेल्या व्यक्तीच्या जगण्याची उकल करू लागतो. अशा काळात नदीच्या काठावरती बसून कोरडा आस्वाद घेण्यात धन्यता न मानलेला निलेश सर्वार्थाने वेगळे जीवन जगला, याचं आता खूप अप्रुप वाटतंय. निलेशच्या पश्चात आई, पत्नी, मुलगा, दोन विवाहित बहिणी असा परिवार आहे. कोणत्याही आईसाठी तिच्या कर्तृत्वान लेकाचा मृत्यू अत्यंत वेदनादायी असतो. ही वेदना उर्वरित आयुष्यभरासाठी असते. निलेश गेला त्या रात्री आई घरात नव्हत्या. आईंना घेऊन आलेली चारचाकी गाडी चिपळूणच्या चिंचनाक्यात घरासमोरील रस्त्यावर थांबली. तेव्हा गाडीतून अर्धवट उतरलेल्या अवस्थेत आईनं आपल्या लेकाला मारलेली, ‘निलेश! ये ना रे निलेश!’ ही आर्त हाक आठवली की कोरोनोत्तर काळात गोठत गेलेल्या डोळ्यांच्या पापण्या आजही अश्रूंच्या अभिषेकाकडे वळतात.

धीरज वाटेकर

मो. ९८६०३६०९४८

चिपळूण पर्यटन वाढीसाठी कोल्हापूर पत्रकार परिषद

चिपळूण पर्यटन वाढीसाठी सांगली पत्रकार परिषद

सह्याद्रीत बीजपेरणी अभियान 

चिपळूण पर्यटन वाढीसाठी सातारा पत्रकार परिषद

निलेशने सातत्याने मांडलेली भूमिका

दु:खद 

निलेशच्या सहवासात...

देवर्षी नारद पत्रकारिता पुरस्काराच्या निमित्ताने...

पत्रकारितेच्या क्षेत्रातील विशेष कामगिरीसाठी विश्व संवाद केंद्र मुंबई यांचा ‘देवर्षी नारद’ यांच्या नावाने दिला जाणारा पत्रकारितेतील प्रतिष्ठेचा पुरस्कार स्वीकारताना (१७ ऑगस्ट, दादर मुंबई) आम्हाला झालेला आनंद भविष्यातील नव्या संकल्पनांसाठी दिशादर्शक आणि अधिकची ऊर्जा देणारा आहे.

 

२५ वर्षे मागे वळून पाहाताना आज, मनातल्या भावना कागदावर उतरवताना झालेली द्विधावस्था आणि व्यासपीठावरून व्यक्त होताना आलेलं अवघडलेपण आठवतंय. हा पुरस्कार महाराष्ट्र सरकारच्या सूचना आणि माहिती महानिदेशालयाचे महानिदेशक आदरणीय ब्रजेश सिंह (आय.पी.एस.) यांच्या हस्ते मिळाला याचाही आनंद मोठा आहे. या पुरस्कारासाठी आमची निवड केल्याबद्दल विश्व संवाद केंद्राचे अध्यक्ष, ज्येष्ठ पत्रकार आदरणीय सुधीर जोगळेकर सर, परीक्षक श्रीमती अश्विनी मयेकर (संपादक-साप्ताहिक विवेक), श्री. प्रसाद काथे (संपादक - जय महाराष्ट्र न्यूज चॅनल), श्री. प्रणव भोंदे (माजी संपादक - विश्व संवाद केंद्र, मुंबई) यांना धन्यवाद देतो. तसेच आम्हास नियमित लेखन’बळ’ देणाऱ्या जिज्ञासू वाचकांप्रति मनापासून कृतज्ञता व्यक्त करतो.

 

देवर्षि नारद हे ब्रह्मज्ञानी संत, उत्तम प्रभावी वक्ते आणि संवादक होते. मोठ्या सार्वजनिक उद्दिष्टांच्या पूर्ततेसाठी त्यांनी आपल्या बोलण्याच्या आणि संवादशक्तीचा वापर केला होता. आपण त्यांना पहिले वार्ताहर मानतो. त्यामुळे त्यांच्या नावाचा हा पुरस्कार स्वीकारणे सन्मान आहे. भक्तश्रेष्ठ नारदमुनींना आम्ही मनोभावे वंदन करतो. पुरस्कार म्हणून मिळालेली देवर्षी नारदमुनींच्या अप्रतिम शिल्पाची भेट आता आमच्या वैयक्तिक संग्रहालयाची शान वाढवेल.

 

पत्रकारिता ही फक्त पत्रकारांनीच करावी असं वाटणारा काळ मागे पडल्यालाही बराच काळ लोटलाय. विश्व संवाद केंद्र हे याची ठोस दखल घेणारे व्यासपीठ आहे. आजकाल प्रामाणिकपणा दुर्मीळ होत चालला आहे. अस्सल गोष्टी दिसेनाशा झाल्यात. सगळ्यात भेसळ असते. माणसांच्या विचारातही भेसळ होऊ लागली आहे. या पार्श्वभूमीवर ‘दीर्घकालीन यशासाठी ‘विश्वास’ हा सर्वात कळीचा मुद्दा असतो’ हे नव्या पिढीला समजावून सांगण्याची आवश्यकता आहे. आपल्याला आपल्या वर्तनातून ‘आदर्श पत्रकारिता कशी करावी?’ हे सांगता आलं नाही तरी चालेल पण ‘कोणत्या दिशेने जाऊ नये’ हे तरी ठळकपणे सांगता आलं पाहिजे. हा विचार जपण्याचा प्रयत्न आम्ही गेली २५ वर्षे केला आहे.

 

सध्याच्या काळात, आपल्या मताचं (भूमिकेचं) झाड उन्मळून पडू नये एवढी काळजी आपण घेत राहूया. ती घेण्याचे सामर्थ्य देवर्षी नारदमुनींनी आपल्याला द्यावे, अशी प्रार्थना करतो.

 

धन्यवाद.

धीरज वाटेकर

 

पुरस्कार सोहळा वृत्त लिंक (२१.२७ ते २२.४३ मिनिटे) ::

https://kokanmedia.in/2024/08/17/vishwasamwadkendra-2/

 

पुरस्कार सोहळ्याची व्हिडिओ लिंक (२१.२७ ते २२.४३ मिनिटे) ::

https://youtu.be/jLQB3EZhuGA?si=RXVG_Yg_JEGYavdt

महापुरानंतरचं चिपळूण

           मागील दहाएक वर्षांत बॅकवॉटर टुरिझम आणि क्रोकोडाईल सफारीसाठी प्रयत्नपूर्वक प्रसिद्धी पावलेल्या कोकणची सांस्कृतिक राजधानी असलेल्या ब्ल्यु डायमंड सिटी ‘चिपळूण’ला २२ आणि २३ जुलै २०२१ रोजी बसलेल्या महाप्रलयंकारी महापुराच्या तडाख्याने उद्ध्वस्थ केले. समुद्राच्या भरतीचे पाणी, कोयना जलविद्युत प्रकल्पाच्या कोळकेवाडी धरणातून सोडण्यात आलेले पाणी आणि आकाशातून होणारी अतिवृष्टी यांच्या अभद्र एकत्रीकरणातून शहराचे अंदाजे २ हजार कोटींचे नुकसान झाले. चिपळूण शहर किमान १० वर्षे मागे सरले. यात सर्वाधिक कोण भरडला गेला असेल तर तो इथल्या वाशिष्ठी नदी किनारी पूर्वांपार वास्तव्य करून असलेला सर्वसामान्य समाज आणि बाजारपेठेतला सामान्य व्यापारी. अशातही चिपळूणात वर्षानुवर्षे प्रलंबित असलेले आणि कथित भ्रष्टाचाराने बरबटलेले अनेक विकास प्रकल्प महापुराच्या चिखलात ‘मनसोक्त’ न्हाऊन निघाले. महापुरानंतर मदतीचाही महापूर चिपळूणने अनुभवला. या साऱ्यात शासनाकडून चिपळूणला काय मिळाले ? हे शहर पूर्ववत उभं करायला शासन यंत्रणा कितपत मदत करेल ? याची उत्तरं आज देणं कठीण आहे. ‘ऑफबीट’ पर्यटनासाठीची स्वतंत्र ओळख निर्माण करू पाहणाऱ्या कोकणच्या या सांस्कृतिक राजधानीचं दु:ख पुसण्याची आणि तिला पुन्हा गतवैभव प्राप्त करून देण्याचं धाडस कोणी दाखवू शकेल का ? महापुरानंतरचं चिपळूण अभ्यासताना अस्वस्थ करणाऱ्या ह्या प्रश्नाचं उत्तरच मिळत नसल्याने चिपळूणच्या विकासाचा मागील तीसेक वर्षांचा इतिहास काळ्या अक्षराने नोंदवावा लागेल असं उद्विग्नतेने वाटून जातं.

बाहेरून येऊन चिपळूण शहरात वास्तव्याला असलेले किंवा स्थायिक झालेले बरेचसे अपार्टमेंट्समध्ये वास्तव्याला असतील. मग या साऱ्याची सर्वाधिक झळ कोणाला बसली असेल ? तर नदी किनारी पारंपारिक वास्तव्य असलेल्या सर्वसामान्य चिपळूणकराला. ज्याच्या वेदनांशी शासन नावाच्या यंत्रणेला काही देणंघेणं असू शकत का ? अर्थात ‘ग्लोबल वॉर्मिंग’च्या काळ्याकुट्ट अंधारात पावसाचे प्रमाण वाढत जाणार आहे. यंदा (२०२१) राज्यातल्या अनेक ठिकाणी निर्माण झालेली पूरस्थिती आपण पाहिली आहे. त्यामुळे निसर्ग आम्हाला काही करणार नाही. आम्ही सुरक्षित आहोत, या भ्रमात कोणीही राहू नये. चिपळूणच्या महापुराने १६ वर्षांपूर्वीचे सगळे रेकॉर्ड तोडले. वास्तविक सततच्या पावसाने चिपळूणला नेहमी पुराचा वेढा देणार्‍या वाशिष्ठी नदीने ५ मीटरची धोक्याची पातळी गाठलेली होती. २२ जुलैला नदी सर्वोच्च ७.५ मीटर इतक्या धोकादायक उंचीवरून वाहू लागली. कधी नव्हे तो वाशिष्ठी नदीवरच्या कोकण रेल्वेच्या पुलालाही महापुराच्या पाण्याने स्पर्श केला होता. कोकण रेल्वेची वाहतूक २४ तास बंद राहिली. चिपळूणच्या ज्या भागात गेल्या तीसेक वर्षांत कधीच पाणी भरलं नव्हतं तो भाग तब्बल १२/१५ फूट पाण्याखाली गेला. पुराच्या दृष्टीने मुंबई-गोवा महामार्ग तसा सुरक्षित पण यंदा तिथले शेजारचे नाले नद्या होऊन तुडुंब भरून वाहत होते. शेकडो कुटुंबं पुरात अडकली. अनेकांना रात्र जीव मुठीत धरून काढावी लागली. पुराच्या पाण्यातून साप, मगरी घरात शिरल्या. स्थानिक मदतकार्य सुरु झालेलं पण तत्कालिक मदत पोहोचविण्यात स्थानिक आणि जिल्हा प्रशासन अपयशी ठरलं. आजुबाजूला महापूर असताना, ‘भविष्यात अजून काय बघायला लागणार आहे देव जाणे !’ अशी चिंता सामान्य चिपळूणकरांना सतावत होती. महापूर ओसरल्यानंतरही शहरातील अनेक सखल भागात पाणी साठलेलं होतं. फरशीहून पेठमापकडे जाणाऱ्या पुलावर लोकांनी गुरं बांधलेली होती. लोकांचा आक्रोश, धावपळ, संसारिक जुळवाजुळव सुरु झालेली होती. रस्ता कोणता ? घरं कोणतं ? कळणार नाही इतका २/३ फुट चिखलाचा थर बसलेला. घर साफ करणाऱ्या अनेकांच्या हातात फावडं होतं. महापूरग्रस्त घरांची अवस्था बघवत नव्हती. लोकं पाण्याने इलेक्ट्रॉनिक वस्तू धुऊन काढत होते. पाहाणी करायला येणाऱ्या सर्वाना, ‘आम्हाला मदत मिळेल ना हो ? कष्टानं जमवलेला माझा संसार उघड्यावर पडलाय. मी कुठे जाऊ ? आता काय करू ?’ अशा आर्त स्वरांनी भरलेल्या प्रश्नांना सामोरे जावे लागत होते. चिपळूणात महापूर ओसल्यानंतरही सुरुवातीचे दोन दिवस तरी अनेकांना एका टोकाहून दुसऱ्या टोकाला पोहोचता आलं नव्हतं. मोबाईलला नेटवर्क नव्हतं. वीज नव्हती. रत्नदुर्ग माऊंटेनियर्स, राजू काकडे हेल्प फाऊंडेशन, एनडीआरएफ, तटरक्षक दल, आर्मी, पोलिस, कोस्टगार्ड, नगरपालिका, स्थानिक मच्छीमार, हेल्पिंग हँड्स, जिद्दी माउंटेनिअर्स आदी असंख्य संस्थांचे कार्यकर्ते मदतकार्यात सहभागी झाले होते.

महापुरात चिपळूणातली बाजारपेठ उद्ध्वस्थ झालेय. गेली दोन वर्षे ‘कोरोना’ने नुकसान झालेला इथला सर्वसामान्य व्यापारी महापुरात भरडला गेलाय. त्याला शासनाकडूनही फारसं काही मिळालेलं नाही. व्यापारी अंतर्मनातून कोलमडलाय. बँकाही कागदपत्रांची यादी पुढे करून आडमुठे धोरण वापरून त्याची पिळवणूकच करताहेत, अशी भावना आहे. महापूरग्रस्त लोकांना पंचनाम्याच्या आधारे वेगाने मदत वाटप होत नाही. एकनाअनेक समस्या आहेत. त्या सुटता सुटत नाहीत. या समस्या निर्माण करणारा, त्याचे दुष्परिणाम भोगणारा आणि त्याची फळे चाखणारा एकच आहे, माणूस ! पण तो आपल्या व्यथित बांधवांचे अश्रावलेले डोळे पुसण्याचा प्रयत्न्न करताना दिसत नाही. नाटक मात्र नक्की करतो, हे महापुरानंतरच्या चिपळुणातलं कटूसत्य आहे. तर चिपळूण शहरातील व्यापाऱ्यांना शासनाकडे अनेक खेटा मारल्यावर महापुराच्या ४० दिवसानंतर ५० हजारांची तुटपुंजी मदत मिळायला प्रारंभ झाला. कोकण वगळता उर्वरित साऱ्या ऊस, कापूस, द्राक्ष, धान्य आदी महापूरग्रस्त महाराष्ट्राला भरघोस मदत मिळेल, याची खात्री आहे. त्यासाठी तिथले लोकप्रतिनिधी सरकारवर दबाव आणतील. गरज पडल्यास सरकारही पाडतील. मात्र नेहमीप्रमाणे संकटांचा बळी ठरलेल्या कोकणातील लोकप्रतिनिधी आपला विशेष प्रभाव पाडू शकणार नाहीत. प्रचंड मोठ्या नुकसानानंतरही सरकारदप्तरी कोकण बेदखल राहिल, असे अडीच महिन्यांनंतर स्पष्ट होत आहे. या पार्श्वभूमीवर, ‘डी-मार्ट’चे जाळे भारतभर पसरल्यापासून स्थानिक व्यापाऱ्यांना सातत्याने सर्वसामान्य ग्राहकांच्या रोषाचा सामना करावा लागतो आहे. याला कोकण अपवाद कसा असेल ? २०१८ साली रत्नागिरीत डी-मार्ट सुरु होताना सुरुवातीला स्वातंत्र्यदिन नंतर गणपती आणि मग दसरा असे उद्घाटनाचे मुहूर्त टाळावे लागले होते. भविष्यात कोकणात आणखी काही ठिकाणी ‘डी-मार्ट’ होतील तेव्हा व्यवसायाचा व्यापाऱ्यांना विचार करावाच लागेल. या महापुरात शहरातील नवा आणि जुना बाजारपूल, बाजारपेठ, जुने बसस्टॅन्ड, चिंचनाका, मार्कंडी, बेंदरकर आळी, शंकरवाडी, मुरादपुर, पेठमाप, गोवळकोट, एसटी स्टँड, भोगाळे, परशुराम नगर, खेर्डी, काविळतळी, बहाद्दूरशेख नाका, गुहागर बायपास मार्ग, वीरेश्वर तलाव, भोगाळे आदीसह मुंबई गोवा राष्ट्रीय महामार्गावर महापुराचे पाणी पोहोचले. गोव्याला जाताना महामार्गाच्या डाव्या बाजूला असलेला शहराचा भाग वगळला तर अख्खं शहर महापूरग्रस्त झालेलं. दिवसभर महापुराचे पाणी शहरात थांबून होते. महापुराच्या या थांबलेल्या पाण्याने अनेक प्रश्न निर्माण केले. एन्रॉन पूल खचला, वाहतुकीवर परिणाम झाला. या महापुराने चिपळूणात किमान चारेक वर्षांचा १२/१५ हजार टन कचरा गोळा झाला. सुरुवातीला शहरात मदतीच्या ओघाने इतकी गर्दी वाढली की शहरातील अंतर्गत मार्गाने कचरा शिवाजीनगर येथील कचरा डेपोत नेऊन टाकणे अशक्य झाल्याने तो पवन तलाव मैदानावर डम्प केला गेला होता. या कामी ठाणे महानगरपालिकेने योगदान दिले. अर्थात महिन्यानंतर तो उचलण्यात आला. हे सारे असले तरी चिपळूणचा कचरा प्रश्न अद्यापि सुटलेला नाही. तो धुमसतो आहे.

‘उर्वरित महाराष्ट्रात पूरस्थिती निर्माण झाल्यावर सगळे महत्वाचे प्रशासकीय अधिकारी आणि लोकप्रतिनिधी तिकडे धावले. सरकारने कोकणाकडे बघण्याचा दृष्टिकोन बदलायला हवा’, अशी स्पष्ट भूमिका चिपळूणचे आमदार शेखर निकम यांनी राष्ट्र सेवादलाच्या आपत्ती निवारण परिषदेत (20 ऑक्टोबर २०२१) मांडली होती. या परिषदेत डॉ. जी. बी. राजे, प्रा. राम साळवी, प्रा. राहुल पवार, प्रा. महेश कांबळे, पराग वडके, शाहनवाज शाह, मल्हार इंदुलकर, सचिन मोहिते, शिरीष काटकर या चिपळूणातील अभ्यासकांनीही मांडलेल्या भूमिका नोंदवायला हव्यात. सह्याद्रीत डोंगर कापून रस्ते केल्यावर पावसाचे पाणी झिरपून डोंगरांना भेगा पडल्या आहेत. कोकणात डोंगरांच्या तीव्र उतारावर रस्ते करताना बांधांची व्यवस्था हवी आहे. चिपळूणसह कोकणात अनेक ठिकाणी बाहेरच्या लोकांनी काही वर्षांपूर्वी एकरी १० हजारांना जमिनी घेतल्यात. अशांना इथल्या पर्यावरणाशी काहीही देणंघेणं नाही. त्यांनी सह्याद्रीत रस्ते केलेत. वृक्षतोड होतेच आहे. सह्यादी सरकणार आहे. कोळकेवडी सारखे धरण बरेचसे गाळाणे भरले आहे. आजही चिपळूण शहराला होणारा पाणीपुरवठा लालेलाल आहे. शेतीतील अति यांत्रिकीकरणही पर्यावरणाच्या मुळावर आलेले आहे. घाटावरील सपाट जमिनीवर घेतले जाते तसे रबर, अननस आदी पीक कोकणातल्या डोंगररांगात घेण्याची स्पर्धा सुरु झालेली आहे. त्यासाठी अनधिकृत रस्ते बनवलेत. कोकणात असे सरसकट सपाटीकरण चालणार नाही. इथल्या वणव्यांमुळे जंगल वाढत नाही. दरवर्षी बिया जळतात. अशा डोंगरात सपाटीकरण केलेल्या जमिनीत पाझर तलाव खोदलेत. मुळात डोंगर उतारावर असे तलाव कशाला ? पूर्वी कोकणात घरगुती कारणासाठी भाद्रपदात वृक्षतोड व्हायची. नंतरच्या दीडेक महिन्यातील पावसात वनराईला जोर धरायचा. पण आजची स्थिती काय आहे ? आज कोकणात डिसेंबरनंतर वृक्षतोड मोठया प्रमाणात होते. कोकणात नदी, नाले, तलावापासून ३० मीटर पर्यंत विकासकामे नकोत, असं कायदा म्हणतो. हेळा, हेडा, शेवर, नारळ, करवंद, कोकम, निलगिरी, पांगारा, भेंडी, अर्जुन, असना, बिब्बा, धामण, धावडा, कोकंब, करंज, किन्हई, महारुख, पळस, रिठा, सावर, शिरस, उंबर, वड आदींसह नदी किनाऱ्यावरील खारफुटीची झाड कोकणात तोडली जायलाच नकोत. सध्याच्या पर्यावरणीय स्थितीचा विचार करता नदीकिनारी एकरी ५० झाडे असा असलेला कायदा एकरी किमान १०० झाडे व्हायला हवा. कोकणात डोंगर उतारावर जंगलतोडीला परवानगी मिळू नये. कोकणातल्या गावागावात जैवविविधता नोंदी व्हायला हव्यात. कोकणात आजही पन्नास वर्षांपूर्वीचा दंड झाडं तोडणाऱ्याला लावला जातो. परिणाम लोकं बिनधास्त झाडे तोडताहेत. चिपळूणच्या पूर्वेला कोळकेवाडीपासून कुंभार्ली घाटमाथापर्यंत सगळीकडे डोंगर घसरलेत. तिवरे गंगेचीवाडीत डोंगराला दीड किमी. लांबीची भेग गेलेली आहे. कोयना चौथाटप्पा असलेल्या तांबडवाडीच्या वर २०० एकर शेतीत डोंगरमाथ्यावर पाणी मुरेल अशी तळी खोदण्यात आलीत. कालांतराने हा भाग खाली येणार आहे. तिवरेत झरे पूर्वीपेक्षा ४/५ मीटर अधिक उंच झालेत. याचा अर्थ भूगर्भातील पाणी कमी होत आहे. चिपळूण परिसरातले २० तलाव, ८ पाटबंधारे प्रकल्प गाळाने भरलेत. त्यामुळे जल साठवण क्षमता (water holding capacity) कमी झालेली आहे. भूगर्भशास्त्रज्ञांच्या अभ्यासानुसार कुंभार्ली घाटातील पोफळी येथील वळणावरील हॉटेलपासून अलोरे, शिरगाव, चिपळूणमार्गे थेट समुद्रात भेग गेलेली आहे. अशीच आणखी एक भेग चोरावणेत, मोरवणेत आहे. तिवरे गंगेची वाडी ते पोफळी भागात छोट्या मोठ्या १३९ दरडी कोसळल्यात. सर्वात मोठे प्रशासकीय दुर्दैव म्हणजे राज्यातील सर्वाधिक पर्जन्यमान असलेल्या या भूमीत पाऊस मोजणारी स्टेशन नाहीत. कोकणातील चिपळूणसारख्या महापूर येणाऱ्या शहरात स्थानिक पातळीवर पावसाचे मोजमाप व्हायला हवे आहे. त्याने पर्जन्याचे अनुमान लावणे सोपे होईल.  इथल्या जुन्या बांधकामांचे ऑडीट व्हायला हवेय. चिपळूणला पूर संरक्षक भिंतींचा अभाव आहे. कॉन्क्रीटपेक्षा जाळी आणि नदीत असलेल्या गोट्यांचा वापर करून अशा संरक्षक भिंती बांधायला हव्यात. चिपळूणातली नदी किनाऱ्यावरील कुटुंबे शेतीवर अवलंबून आहेत. त्यांच्या शेतात काचेच्या बाटल्या, काचा यांचा आणि गाळ साचलाय. यंदाचं पीक गेलंय. इथल्या शेतकऱ्यांचं अजून यांत्रिकीकरण झालेलं नाही. हे चांगलं आहे. कोकणात चिपळूणसारख्या नदीकिनारी मानवी वस्ती असलेल्या प्रदेशात rescue house होणे आवश्यक आहेत. धार्मिक अस्मितेची केंद्रे उभारतानाही याचा विचार करता येईल. चिपळूणला लोकसंख्येप्रमाणे आज गटारांची वहनक्षमता राहिलेली नाही. बशीसारख्या अवस्थेत असलेल्या चिपळूणात बांधकाम कसं असावं ? याचं नियोजन नाही आहे. कोयना प्रकल्पातील बोगद्यांचे मकीन नदी किनारी पसरलेले आहे. ते दुष्परिणाम करत आहे. आपण नदीतील पूर्वीचे डोह नष्ट केलेत. तिथली जैवविविधता नष्ट झालेय.  शहराचा पूर्वीचा हरितपट्टा ५०/१०० मीटर होता. आजचा १५ मीटर आहे. चिपळूण शहरातील छोट्या-मोठ्या साऱ्या तलावांचे पुनरुज्जीवन व्हायला हवेय. वाशिष्ठी नदीत अडथळे निर्माण झालेत. ते काढून नदीची वहनक्षमता वाढवायला हवी आहे. महापुरानंतरच चिपळूण नोंदवताना, ज्यांच्या हातात सत्तेची सूत्रे आहेत, त्यांना कोकणच्या आणि चिपळूण सारख्या शहरांच्या भल्याची चाड असायला हवी आहे. तरच आम्हा स्थानिकांच्या मनातला शाश्वत विकास शक्य होणार आहे.

या महापुराचा तडाखा किमान ५ हजार वाहनांना बसला. अनेक वाहने वाहून गेली. सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था पूर्णतः कोलमडली. गेली काही दशके पुनर्उभारणीच्या प्रतिक्षेत असलेला बहाद्दूरशेख नाक्यावरील १९३० सालचा जुना ब्रिटीशकालीन पूल खचला. वाहतूक बंद करावी लागली. वाहनांच्या रांगा पाहायला मिळाल्या. हे कोकणासाठी अजिबात भूषणावह नव्हतं. शेवटी प्रशासनाला लगबग करून गणपतीत चौपदरीकरणातील नवा पूल सुरु करावा लागला. अशा स्थितीतही आमचे लोकप्रतिनिधी ‘बॅनरबाजी’ करायला विसरले नाहीत. पुढे काही दिवसात या नव्या पुलाचा निकृष्ठ दर्जा सर्वांसमोर आला. शहरातील पेट्रोल पंप बंद पडलेले. हायवेवरील एसआर. रेडिज यांचा इंडियन ऑईल पेट्रोल पंप सुरु होता. तिथे वाहनांच्या रांगा, किरकोळ बाचाबाचीचे प्रकार पाहायला मिळाले. रत्नागिरी जिल्ह्यातल्या जवळपासच्या कोणत्याही तालुक्याच्या ठिकाणाहून चिपळूणला पोहोचायला दुप्पट वेळ लागत होता. शहरात मदतीचा ओघ इतका आलेला की वाहनांच्या तासनतास रांगा लागलेल्या होत्या. महापुरात वीज, टेलिफोन, मोबाईल, इंटरनेट आदी यंत्रणा कोलमडल्याच पण मदतीसाठी येणाऱ्या एका हेलिकॉप्टरचीही संदेश वहन यंत्रणा कोलमडली आणि त्यांना भरकटल्याचा अनुभव घ्यावा लागला. तीन तीन औद्योगिक वसाहतींनी वेढलेले चिपळूण शहर महापुराने पुरते कोलमडले. चिपळूणातही बांधकामांना परवानग्या देताना शहराचा भूगोल, पर्यावरणाचे धोके आणि साधनांची उपलब्धता या मुद्द्यांकडे दुर्लक्ष झाले होते. शहररचना, पर्यावरणबदल आणि मानवी वर्तन याचा परिणामस्वरूप  हे घडले. पाणी ही अशी गोष्ट आहे, जी आज साऱ्या पृथ्वीला कवेत घेऊन आहे. पाण्याने सोडलेल्या जमिनीच्या तुकड्यावर मानवजात उभी आहे. पर्यावरणाचा बिघडलेला समतोल आपल्याला गिळंकृत करणार आहे. हे सतत जाणवते आहे.

वाणिज्य शाखेचे पदवीधर असूनही आपल्या चिकित्सक बुद्धिमत्तेच्या बळावर निर्धूर चूल आणि डिफ्युझर टेक्नॉलॉजीचं पेटंट घेणारे चिपळूणातील संशोधक वृत्तीचे ज्येष्ठ जलअभ्यासक विजय जोगळेकर यांची ‘चिपळूण महापूर’ संदर्भातील मते आम्हाला महापूरमुक्तीच्या दृष्टीने सर्वाधिक जवळची वाटतात. घटनेप्रमाणे जनतेच्या मालमत्तेची काळजी घेणे ही सरकारची जबाबदारी आहे. Disaster management act (DMA २००५) ने ते स्पष्ट केले आहे.  २००५ साली चिपळूणला महापूर आल्यानंतर डिसेंबरमध्ये हा कायदा लागू झाला. चिपळूण सारख्या शहरात महापूरमुक्तीचे उपचार न करता थेट पुररेषा आखणे आणि त्याची अंमलबजावणी करू पाहाणे आपत्ती निवारण कायदा २००५ प्रमाणे गुन्हा आहे. हे म्हणजे उपाययोजना न करता लोकांना महापुराच्या पाण्यात बुडवावयाचे आणि पाण्यात बुडाले म्हणून पूररेषेची शिक्षा करायची असं होतंय. वास्तविक चिपळूणच्या पूर्वेकडे कितीही अतिवृष्टी झाली तरीही येणारे पाणी नदीच्या पात्राबाहेर येणार नाही अशी उपाययोजना शक्य आहे.  २१ ते २३ जुलै नंतर ६ सप्टेंबरलाही चिपळूणात अतिवृष्टीची सूचना दिली गेली होती. तेव्हा चिपळूणकर तणावात होते. तेव्हा २४ तासात १९ सेमी. पाऊस  झाला. त्यातील १५  सेमी. पावसाचे पाणी चोवीस तासात वाहून नेण्याची वाशिष्ठी नदीची क्षमता आहे. ४ सेमी. पावसाचे पाणी शहरात काही ठिकाणी साठून राहिले होते. मात्र चिपळूणात जेव्हा ३ दिवसात ७०/८० सेमी. पाऊस पडतो तेव्हा पाणी नदी वाहून नेऊ शकत नाही. ते चिपळूणमध्ये साठते. हे जादा पाणी चिपळूणच्या पूर्वेकडील पट्यात प्रत्येक उपनदीवर छोटी धरणे बांधून थांबवून ठेवायला हवे आहे. पाऊस कमी झाल्यावर ते पाणी नदीपात्राच्या बाहेर येणार नाही अशा पद्धतीने सोडता येईल. यासाठी खाली गेट यंत्रणा असलेली धरणे आवश्यक आहेत. हाच चिपळूणच्या महापुरावर नियंत्रणाचा सर्वोत्तम उपचार आहे. हिच सूचना जोगळेकर यांनी २००५ सालीही केली होती. १६ वर्षांनी जोगळेकर तीच सूचना पुन्हा करताहेत. चिपळूण शहरातील पेठमापातून महाराष्ट्र हायस्कूलकडे जाणारा फरशी ते बाजारपुलापर्यंतचा वाशिष्ठी नदीचा भाग गाळाने भरलेला आहे. तो गाळ काढून नदी खोल करायला हवेय. म्हणजे नदीची जलनित्सारण क्षमता वाढेल. पूर्वेकडून येणारे पाणी अडणार नाही. आजही अस्तित्वात असलेला जुना बाजारपूल तोडून टाकायला हवा. त्याने पाण्याचा प्रवाह अडतो आहे. बाजारपेठेतील शिवनदीवरील छोटा पूल ते वाशिष्ठी नदी पर्यंतचा शिवनदीचा भाग कमालीचा अरूंद झाला आहे. त्याचे रुंदीकरण आणि खोलीकरण आवश्यक आहे. चिपळूणमध्ये पहिले पाणी भरते ते शिवनदीद्वारे. या उपाययोजनेमुळे ते कमी होईल. शहरात बाजारपूलापर्यंत भरतीचे पाणी येते. तेथे आणखी खोदले तर तो भाग समुद्राच्या खाऱ्या पाण्याने अधिक भरेल. आजूबाजूच्या विहीरींचे पाणी आणखी मचूळ होईल. १९६५ साली २४ तासात सर्वाधिक ३५ सेमी. पाऊस झाला होता. २००५ साली हे प्रमाण वाढून ४५ सेमी झाले. तर २०२१ साली धामणंद, पोसरे ते नवजा एवढ्या क्षेत्रात २४ तासात सरासरी ६५/७० सेमी. पावसाची नोंद झाली. हे सारे धोकादायक नियंत्रणाबाहेर आहे. एवढे पाणी एका वेळी नदी पात्रातून वाहून जाऊ शकत नाही. म्हणून सह्याद्रीत हे पाणी अडवायला हवे आहे. चिपळूणच्या पूर्वेकडे किमान ६ टीएमसी इतके (म्हणजे २२ जुलैला चिपळूणला साठलेल्या पाण्याइतक्या क्षमतेची) पाणी अडविणारी धरणे बांधणे आवश्यक आहे. राज्यसरकारने काही वर्षे विकासकामे बाजूला ठेवून बजेटमधील मोठा हिस्सा आपत्ती मुक्तीसाठी खर्च  करायला हवा आहे. तसे न झाल्यास जनतेला कायद्याची लढाई लढावी लागेल. कोकणात उतारावर मोठ्या प्रमाणात वस्ती आहे. ग्लोबलवार्मिंगमुळे ढगफुटींचे प्रमाण वाढणार आहे. अशी वस्ती हलविली पाहिजे. घटनेप्रमाणे नागरिकांच्या जीवित आणि मालमत्तेच्या सुरक्षिततेची जबाबदारी सरकारची आहे. चिपळूणच्या महापूरमुक्तीचे उपाय करताना पूर्वेकडील ४०० चौ.किमी. पाणलोट क्षेत्र नजरेसमोर असायला हवे, हा जोगळेकर यांचा मुद्दा अत्यंत योग्य आहे.

शहराचे आणि कोकणाचे सांस्कृतिक वैभव असलेल्या लोकमान्य टिळक स्मारक वाचन मंदिराचे वस्तुसंग्रहालय या महापुरात उद्ध्वस्थ झाले. शहरातील अनेक संस्थांना महापुराचा फटका बसला. आधी कोरोना आणि आता महापूर अशा कात्रीत इथल्या असंख्य संस्था सापडल्यात. तीच अवस्था पर्यटनाची झालेय. महापुरामुळे इथल्या पर्यटन व्यवसायाला खीळ बसली आहे. पर्यटनदूत समीर कोवळे, ‘ग्लोबल चिपळूण’ संस्थेचे श्रीराम रेडीज, विश्वास पाटील, रत्नागिरी जिल्ह्याचे मानद वन्यजीव रक्षक निलेश बापट यांच्याशी बोलल्यावर याची तीव्रतेने जाणीव होते. महापुराला अडीच महिने उलटले तरीही शहरात स्वच्छता नाही आहे. शहरात महापूर पर्यटनाला आलेल्या लोकांनी, ‘सुधारणा नाही. स्थळांची हानी झालेय. डागडुजी नाही. गांभीर्य नाही.’ असे मुद्दे पुढे नेलेत की काय ? असं वाटावं अशी पर्यटनाची स्थिती आहे. उद्ध्वस्थ गावं का पाहावं ? अशा मनस्थितीत पर्यटकांचा चिपळूणला नकार जाणवतो आहे. पर्यटक दबकूनच इथल्या चौकश्या करताहेत. पर्यटनाला मरगळ आलेय. ग्लोबल चिपळूण टुरिझम मल्टीपर्पज को. ऑप. सोसायटी लि. संस्थेने प्रयत्नपूर्वक गोवळकोट धक्का येथून चालू केलेली ‘वाशिष्ठी बॅकवॉटर आणि क्रोकोडाईल सफारी’ बोटिंग सुविधा आजही बंद आहे. महापुरामुळे बोटीचे मार्ग बदलले आहेत. गोवळकोट धक्का येथील खाडीतील गाळ काढून बोटिंगचा मार्ग मोकळा व्हायला हवाय. शासनाच्या मदतीने गोवळकोट धक्का येथे ग्लोबल चिपळूण टुरिझम मल्टीपर्पज को. ऑप. सोसायटी लि. संस्थेने बांधलेल्या ऑफिसमध्ये गाळ साचलेला आहे. ऑफिस बंद आहे. संस्थेची मोटरबोट आणि इंजिन पाण्यात बुडाले आहे. चिपळूण शहर पर्यटनात महत्वाची भूमिका बजावणारा वाशिष्ठी नदीचा पहारेकरी किल्ल्यावर जाणारा मार्ग पूर्णपणे उखडला आहे. किल्याच्या तटबंदीची पडझड झालेली आहे. याची दुरुस्ती व्हायला हवी आहे. चिपळूणच्या आजूबाजूला असलेले सह्याद्रीतील ट्रेकिंगचे सर्व मार्ग अतिवृष्टीमुळे बदललेत, खचलेत. काही ठिकाणी पूल पडलेत. ते दुरुस्त व्हायला हवेत. विशेषत सह्याद्रीतील पर्यटनसमृद्ध तिवरे गाव पूर्णत: अडचणीत आलेले आहे. शहरातील उद्यानांमध्ये गाळ साचलेला आहे. पडझड झालेली आहे. पर्यटकांचे सोडा, स्थानिकांना घराबाहेर पडण्यासाठी जागा राहिलेली नाही. कोरोना काळात बंद असलेल्या शहरातील जलतरण तलावात गाळ साचलेला आहे. तालुक्यातील कृषी पर्यटन केंद्रांचा पर्यटन व्यवसाय अतिवृष्टीमुळे अडचणीत आला आहे.  शहरातील अनेक हॉटेल्स महापुरात बुडल्याने अडचणीत सापडलीत. महापुरापुर्वी उद्घाटनावरून वाद झालेले आणि दुरुस्ती व ‘कथित’ भ्रष्टाचार कारणे गेली १६ वर्षे बंद असलेल्या इंदिरा गांधी सांस्कृतिक केंद्राच्या उघडण्याच्या आशा जवळपास मावळल्या आहेत. शहरातील एकमेव समृद्ध ‘पवन तलाव’मैदानही चिखल आणि कचऱ्यामुळे अत्यवस्थ अवस्थेत आहे. चिपळूणात मुंबई-गोवा हायवे हा जणू दुतर्फा चेकडॅम झाला आहे. ग्लोबल चिपळूण संस्थेचे ऑफबीट पर्यटन प्रयत्न पाहाता त्यांना दाभोळ खाडीतील पर्यटनासाठी शासनाने इंजिनसह हाऊस बोट द्यायला हवी आहे.

कोकणाबद्दल दर्वदूर सामान्य माणसाच्या मनात आपुलकीची भावना आहे. ही भावना महापुरानंतरच्या मदतीत जाणवली. राजकारण्यांचं कोकणाकडे लक्ष नाही हे स्वातंत्र्यापासूनचं दुखणं कायम असल्याचंही लक्षात आलं. कोकणातले बरेचसे प्रशासकीय अधिकारी हे बाहेरचे असल्याने ते इथल्या सामान्य माणसाच्या दु:खाशी समरस होत नाहीत हेही अधोरेखित झालं. अशा साऱ्या परिस्थितीत सामान्य चिपळूणकरांनी महापुरानंतरच्या काळात काय करायला हवंय ? उद्याच्या कोकणची मानसिकता कशी असायला हवी आहे ? तर कोकणी माणसाने इथल्या निसर्गाचे होत असलेले विद्रुपीकरण आणि त्यातून निर्माण झालेल्या चक्रीवादळे, आपत्ती, दरडी कोसळणे, महापूर, ढगफुटी सारख्या मानवी समस्यांकडे बारकाईने पाहायला हवंय. आगामी पाचेक वर्षे हा एकच मुद्दा डोळ्यासमोर ठेवून येणाऱ्या प्रत्येक निवडणुकीत राजकीय पक्षांना जाब विचारायला हवाय. अन्यथा ‘कालाय तस्मै नम:’ प्रमाणे कोकणच्या निसर्गाचं विद्रुपीकरण मानवी मुळावर येऊन आपलं सर्वांचं अस्तित्व हळूहळू नामशेष होत जाईल.

 

धीरज वाटेकर

‘विधीलिखित’, १२६३-ब, कांगणेवाडी रोड, खेण्ड, चिपळूण ४१५६०५, जि. रत्नागिरी.

मो. ९८६०३६०९४८. ई-मेल : dheerajwatekar@gmail.com,

ब्लॉग  : dheerajwatekar.blogspot.com

(धीरज वाटेकर हे ‘पर्यटन आणि चरित्र लेखन’ या विषयावरील प्रकाशित आठ पुस्तकांचे लेखक असून कोकण इतिहास, ग्रंथ चळवळ, पर्यटन, निसर्ग आणि पर्यावरण आदी सामाजिक जागृतीपर विषयात गेली २४ वर्षे कार्यरत पत्रकार आहेत.)