अलोरेत आज ‘दिल्ली स्टोअर्स’च्या आठवणींना मिळणार उजाळा (१० फेब्रुवारी)

              

 

सन १९८० च्या दशकात, पेढांब्याच्या ‘परशुराम सहकारी साखर कारखान्यात तयार झालेल्या ‘खांडसरी’ साखरेच्या पहिल्या पोत्याला लिलावात खरेदी करून प्रेमराज मित्तल यांनी हे पोतं पेढांबे साखर कारखान्यातून मिरवणुकीने वाजतगाजत अलोरेतील आपल्या ‘दिल्ली स्टोअर्स’ या दुकानात आणलं होतं.

विद्यार्थ्यांमध्ये संशोधनाची आवड निर्माण व्हावी, त्यांच्या सर्जनशीलतेला चालना मिळावी, या उद्देशाने केंद्र सरकारच्या नीती आयोगातर्फे ‘अटल इनोव्हेशन मिशन’ अंतर्गत देशभरात निवडक शाळांमध्ये सुरु होत असलेली ‘अटल टिकरिंग लॅब’ आजपासून अलोरे (ता. चिपळूण) येथील मोरेश्वर आत्माराम आगवेकर माध्यमिक विद्यालय व सीए वसंतराव लाड कला व वाणिज्य कनिष्ठ महाविद्यालय अलोरे येथे सुरु होते आहे. शाळेच्या इतिहासातील या एका महत्त्वपूर्ण प्रकल्पाच्या उद्घाटनासाठी सन १९८४ बॅचचे माजी विद्यार्थी आणि नवी दिल्ली येथील ‘भारत पॉलिमर्स’ कारखान्याचे डायरेक्टर संजयकुमार प्रेमराज मित्तल आज (१० फेब्रुवारी) अलोरेत येत आहेत. सन १९६९ ते २००० पर्यंत अलोरेतील कोयना प्रकल्पीय जडणघडणीचे साक्षीदार राहिलेल्या प्रेमराज मित्तल यांच्या ‘दिल्ली स्टोअर्स’च्या पन्नास वर्षपूर्व आठवणींना या निमित्ताने उजाळा मिळणार आहे.

संजयकुमार यांचे वडील, प्रेमराज चंदनालाल मित्तल यांचे मूळगाव हरयाणा राज्यातील सोनीपथ  जिल्ह्यातील रथधाना ! सन १९६४ च्या दरम्यान उद्योग-व्यापाराच्या निमित्ताने प्रेमराज हे देहूगाव (पुणे) येथे आले. महाराष्ट्रातील कोयना जलविद्युत प्रकल्प तेव्हा आकाराला येत होता. सन १९६८ साली ते पोफळीला आले. तिथे त्यांनी काही काळ किराणा दुकान चालविले. तेव्हा अलोरे, कोळकेवाडी परिसरात प्रकल्पाच्या तिसऱ्या टप्प्याचे काम सुरु झालेले होते. सन १९६९ साली त्यांनी कोयना जलविद्युत प्रकल्पातील अलोरे, भराडे येथे दुकाने सुरु केली. त्यांचे दुकान म्हणजे किराणा, हार्डवेअर, स्टेशनरी, कटलरी, मेडिसिन, फर्निचर आदि प्रकारच्या एकत्रित वस्तू मिळण्याचे आजच्या काळातील ‘मॉल’ होते. अर्थात ते अल्पावधीत लोकप्रियतेच्या शिखरावर पोहोचले. कालांतराने कोयना प्रकल्पाचा तिसरा टप्पा संपला आणि अलोरे पंचक्रोशीत शुकशुकाट पसरला. अशा परिस्थितीत फारसे विचलित न होता स्थिरावलेल्या प्रेमराज यांनी अलोरेत आपला व्यवसाय सुरु ठेवला. पुढे कोयना प्रकल्पात चौथ्या टप्प्याचे काम सुरु झाले. अलोरे, कोळकेवाडी येथे अधिकारी, कर्मचारी, कामगार वर्ग वाढू लागला. त्यामुळे वसाहत वाढली. व्यापार वधारला. ‘दिल्ली स्टोअर्स’ पुन्हा एकदा झळाळून निघाले. त्या काळात अलोरेत वावरलेल्या अनेकांच्या हृदयात ‘दिल्ली स्टोअर्स’च्या आठवणींचा एक कप्पा नक्की आहे. पन्नास वर्षांपूर्वी बाहेरून इथे आलेल्या अशा व्यापाऱ्यांना, स्थानिक व्यापारी कै. नारायणशेठ खेतले, कै. अरविंदशेठ कोलगे, कै. शंकरराव पालांडे, श्री. राजाराम पालांडे आदिंनी सहकार्याचा हात देऊ केला होता. मित्तल परिवारात आजही ही नावे आदराने घेतली जातात ती त्याचमुळे. अलोरेत त्याकाळी सार्वजनिक गणेशोत्सव मोठ्या प्रमाणावर साजरा व्हायचा. इथल्या शाळेचे मुख्याध्यापक आगवेकर सर स्वतः वर्गणी गोळा करण्यासाठी मार्केटमध्ये फिरायचे. प्रेमराजशेठ यांच्यासारखी असंख्य दानशूर मंडळी सढळ हस्ते मदत करायची.

पेढांब्याच्या उजाड माळरानावर सन १९८० च्या दशकात, राजाराम शिंदे यांच्या प्रयत्नाने ‘परशुराम सहकारी साखर कारखाना’ सुरु झाला. कारखान्यात तयार झालेल्या ‘खांडसरी’ साखरेच्या पहिल्या पोत्याला लिलावात ४ रुपये ७० पैसे असा भाव मिळाला. लिलाव बोली करून प्रेमराज मित्तल यांनी हे पोतं साखर कारखान्यातून मिरवणुकीने वाजतगाजत आपल्या दुकानात आणलं होतं. तिथे एक किलो साखरेची विधिवत पूजा करून विक्रीचा शुभारंभ केला होता.

अलोरे पंचक्रोशीतील कोणीही कितीही वाजता मदतीसाठी या परिवाराला हाक मारली तर ती तत्काळ मिळायची. सचोटीनं व्यापार करणं, समाजाच्या हितासाठी सदैव तत्पर असणं, दानशूरता, सहृदयता या गुणांमुळे चौथ्या टप्प्यातील अधिकारी यांचंही मन या मंडळीनी जिंकलं होतं. सन २००० नंतर चौथ्या टप्यातील काम संपल्यानंतर अलोरेतील वर्दळ पुन्हा कमी होऊ लागली. सन १९८७ ला संजय यांनी पुण्याला फार्मसीची डिप्लोमा पूर्ण केला. सन १९९० ला संजय दिल्लीला स्थलांतरित झाले. पाठोपाठ सन २००० साली संपूर्ण मित्तल परिवार आपल्या मूळगावी परतला. संजय यांच्यासह देवकीनंदन, डॉ. धनराज, मीरा, प्रदीप, बीना या त्यांच्या सर्व भावंडांचे शिक्षण अलोरेच्या शाळेत झाले आहे. त्यांचे शाळेशी आणि गावाशी विशेष ऋणानुबंध आहेत. अलोरेतील प्रसिद्ध श्रीशंकर मंदिरावरील श्रद्धेपोटी कुटुंबातील सदस्य श्रावण महिन्यात अलोरेत येत असतात. गतकाळात अलोरेत उभारी घेतलेला हा परिवार आज देशाच्या राजधानीत स्थिरस्थावर झाला आहे. संजयकुमार हे परिवारातील उद्योगांची धुरा समर्थपणे सांभाळून आहेत. ‘भारत पॉलिमर्स’ मधून ते प्रिंटेड पॅकिंग मटेरियल आणि प्रिंटेड पेपर बॅग यांची निर्मिती करतात. गतवर्षी (२४ जानेवारी २०१९) या परिवाराचे आधारवड आणि ‘दिल्ली स्टोअर्स’ची उभारणी करून ती वाढविणाऱ्या प्रेमजीभाई यांचे वयाच्या ८३ व्या वर्षी निधन झाले. त्यांच्या मार्गदर्शनानुसार त्यांचे कार्य पुढे सुरु ठेवणाऱ्या पिढीचे प्रतिनिधी संजय हे शाळेच्या ‘अटल टिकरिंग लॅब’च्या उद्घाटनाच्या निमित्ताने आज अलोरेत येत आहेत. ही स्वागतार्ह बाब आहे.

विद्यार्थ्यांनी आपल्या आवडीच्या क्षेत्रात कल्पकता वापरून नवीन संशोधन करावे यासाठी ‘अटल टिकरिंग लॅब’च्या माध्यमातून विद्यार्थ्यांना शालेय जीवनापासूनच नवनिर्मिती करण्याची संधी मिळणार आहे. विद्यार्थ्यांमधील सृजनशीलतेला चालना व प्रोत्साहन मिळाले तर भविष्यात उद्योजक, शास्त्रज्ञ तसेच नवनिर्मिती करणारे चांगले व्यावसायिक घडू शकतात. यावर विश्वास असल्याने हा प्रकल्प सुरु होत आहे. आजच्या कार्यक्रमातील संजयकुमार प्रेमराज मित्तल यांच्या उपस्थितीने अलोरेतील कोयना प्रकल्पीय जडणघडणीचे साक्षीदार राहिलेल्या ‘दिल्ली स्टोअर्स’ या प्रसिद्ध दुकानाच्या आठवणींना उजाळा मिळणार आहे.     

धीरज वाटेकर

संजयकुमार मित्तल 

आमच्या कृतार्थीनी या पुस्तकाबाबत, मराठी विश्वकोषाच्या समन्वयक डॉ. विजया सोमपूरकर-गुडेकर यांनी लिहिलेला परिचय लेख

मुंबईतून प्रसिद्ध होणाऱ्या, सुरेश केशव मांगले संपादित ज्ञानशलाका पाक्षिकात, दिनांक १६-३१ जानेवारीच्या अंकात आमच्या कृतार्थीनी या पुस्तकाबाबत, मराठी विश्वकोषाच्या समन्वयक डॉ. विजया सोमपूरकर-गुडेकर यांनी लिहिलेला परिचय लेख। 

शहरी पर्यटन वातावरण अद्ययावत हवे !

उदारीकरणानंतर देशात विकासाचे वारे वेगाने वाहू लागल्याला तीन दशके पूर्ण होताहेत. या कालखंडात आपल्याला समृद्धीच्या नवनव्या वाटा खुणावू लागल्या. खुणावणाऱ्या वाटा आजमावून पाहण्यासाठी श्रीमंतांसह शहरी आणि ग्रामीण भागातील मध्यमवर्ग हळूहळू घराबाहेर पडू लागला. या बदललेल्या मानवी मानसिकतेचा नेमका अंदाज घेत ठिकठिकाणी बदल होत गेले. देशभरातील असंख्य शहरांत पर्यटन उद्योग जन्माला आला आणि वाढलाही. आपल्यालाही रत्नागिरी जिल्ह्यात शहरी पर्यटन विकासाची सुनियोजित गंगा आणण्यासाठी शक्य तितक्या नाविन्यासह पर्यटन वातावरण अद्ययावत करत समृद्धीच्या वाटा निर्माण कराव्या लागतील.

जगात ज्या देशांची अर्थव्यवस्था समृद्ध आहे त्यात गरीबांचा वाटा मोठा आहे. दुर्दैवाने, गरीब लोकांची कमाई वाढलेली नाही. गेली अनेक दशके भारतात समृद्धीची वाट उद्योग, व्यवसायातून नव्हे तर सरकारातून जाते. सर्वांनाच तिथे प्रवेश मिळणे कठीण असल्याने या वाटेचा फायदा मर्यादित लोकांना मिळाला. मोठा समूह समृद्धीपासून वंचित राहिला. या पार्श्वभूमीवर विचार करता समृद्धीच्या बिगरसरकारी अनंत वाटा विकसित व्हायला हव्यात. ‘पर्यटन’ अशा वाटांपैकी एक आहे. आपल्या जिल्ह्यात पर्यटनातून समृद्धीच्या वाटा शोधण्याच्या प्रयत्नांना सहकार्य मिळाल्यास गरीबांना आर्थिक समृद्धीची वाट गवसण्याची संधी आहे. वाढती विषमता, बेरोजगारी, महागाई, प्रादेशिक असमतोल, पीडित बळीराजा, अर्थव्यवस्थेला आलेली अवकळा, कॉर्पोरेट विश्वातील मरगळ, गारठलेली गुंतवणूक याचे अनुभव आपण घेत आहोत. समृद्धीची वाट दाखवू शकणारा कोकणातला पर्यटन उद्योग गुदमरलेला आहे. आजच्या स्वभावात: उतावीळ परंतू शोधक वृत्तीच्या तरुणाईला समस्यांच्या चिकित्सा आणि विश्लेषणापेक्षा उपाय हवे आहेत. त्यांना अनुदाने, सवलती, अर्थसाह्य यांपेक्षा संधींच्या मोकळ्या वाटा दाखविणारी धोरणदृष्टी हवी आहे. अडचणींचे निराकरण करीत आश्वस्थ  करणाऱ्या नेतृत्वावर तरुण मनपसंतीची मोहर उमटवत आहेत. आपल्या भागात पर्यटनातून त्यांचा आर्थिक, भौतिक विकास शक्य आहे. याची निश्चित जाणीव सध्याच्या सर्वस्तरीय राजकारण्यांनी करून घ्यायला हवी आहे. ‘भर पावसात रस्त्यावरून स्कूटर चालवत भिजत चाललेले चार व्यक्तींचे कुटुंब पाहून ‘नॅनो’ची संकल्पना स्फुरली’, असे रतन टाटा यांनी ‘नॅनो’ची जन्मकथा सांगताना नमूद केले होते. त्यांची भूमिका आणि प्रेरणा प्रामाणिक होती. वास्तवात ‘नॅनो’ मध्यमवर्गाच्या मनोविश्वाची जागा व्यापू शकली नाही. दोष ‘नॅनो’त नव्हता. खुणावणाऱ्या समृद्धीच्या वाटा अजमावून पाहण्यासाठी सरसावलेल्या शहरी मानसिकतेला, ‘चारचाकीचे अन्य मॉडेल परवडत नाही म्हणून आम्ही नॅनो घेतली’ हा शिक्का नकोसा वाटला. ‘उत्पन्न मर्यादित असणाऱ्या समाजस्तराला परवडणारी गाडी’ हे ब्रँडींग नॅनोच्या मुळावर आले. पूर्वी ‘ब्रँडेड’ कपडे ही ठराविक वर्गाची मक्तेदारी होती. आज ते अनेकांच्या मुठीत आले आहे. आपल्याकडच्या शहरी पर्यटनाचेही तसेच आहे. त्यामुळे ‘सगळं आपल्यालाचं कळत’ या भ्रमात न राहाता ‘सहज’ पैसा खर्च करणाऱ्या शहरी मानसिकतेला नक्की काय हवंय ? ते समजून घेऊन शहर विकासाच्या आराखड्याला पर्यटनपूरक सकस बनविण्याची गरज आहे.

निसर्गाची मुक्तहस्त उधळण, सागरकिनारे, किल्ले, ऐतिहासिक ठिकाणे, गरम पाण्याची कुंडे, धबधबे, मंदिरे, जैवविविधता, सातासमुद्रापार कोठेही न आढळणारी संस्कृती, पारंपारिक वैशिष्ट्यांची जोपासना करणाऱ्या कोकणातील ‘रत्नागिरी’ जिल्ह्यात जागतिक पर्यटन नकाशावर अग्रेसर होण्याची क्षमता ठासून भरलेली आहे. रत्नागिरी जिल्ह्यातील रत्नागिरी, गुहागर ही दोन शहरे समुद्रकिनारी आहेत. चिपळूण, राजापूर, संगमेश्वर, खेड नदी-खाडी-बंदरकिनारी वसलेले आहे. इथल्या बंदरांना मोर्य काळापासूनचा इतिहास आहे. आज किनारी भागात हे संदर्भ नव्याने मांडता येतील. लांजा, मंडणगड, दापोली शहराला सह्याद्रीची ओढ आहे. प्रत्येक शहराचे स्वतःचे वैशिष्ट्य आहे. तिथे काही पर्यटनस्थळे आपणहून उभीही आहेत. कोकण सोडून पोटार्थ मुंबईसह जगभर गेलेली मंडळी पुन्हा कोकणात येण्याच्या विचाराप्रत येताहेत. त्यांचे येणे घडण्यासाठी फक्त पायाभूत सुविधांकडे गांभीर्याने पाहावे लागेल. जिल्ह्यातील इतर शहरांच्या तुलनेत रत्नागिरी शहर पर्यटन विकास, पायाभूत सुविधेत पुढे आहे. याचेही कारण स्वातंत्र्योत्तर काळात आजवर येनकेन प्रकारे जिल्ह्याच्या वाट्याला आलेल्या एकूण पर्यटन विकास निधीच्या किती टक्के निधी एकट्या रत्नागिरी शहरावर आणि किती टक्के निधी उर्वरित जिल्ह्यावर खर्ची पडला ? हे तपासता लक्षात येईल. अर्थात तिथल्या गेट वे ऑफ रत्नागिरी (मांडवी बीच), भाट्ये बीच, स्वातंत्र्यवीर सावरकर कोठडी (राष्ट्रीय स्मारक), अठरा हाताचा गणपती, पतितपावन मंदिर, काळा-पांढरा समुद्र, मिरकरवाडा बंदर, भगवती आणि रत्नदुर्ग किल्ला, मत्स्यालय, थिबापॅलेस, थिबापॉईंट, लोकमान्य टिळक जन्मस्थान आदि स्थळांचे महत्त्व पर्यटनात खूप आहे. ३० वर्षापूर्वी उभारण्यात आलेल्या रत्नागिरी येथील विमानतळाचे आधुनिकीकरण व विस्तारीकरणाचे काम अपेक्षित आहे. रत्नागिरी, लांजा, राजापूर परिसरात आढळलेली किमान ३० हजार वर्षपूर्व कातळशिल्पे या तालुक्यांना ‘जागतिक हेरीटेज टुरिझम’चा दर्जा मिळवून देऊ शकतात. कसबा-संगमेश्वरात हेमाडपंथीय शिल्पकलेचा अप्रतिम नमुना असलेलं जिल्ह्यातील सर्वोत्तम श्रीकर्णेश्वर मंदिर १९०० वर्षानंतर आपल्याला सुस्थितीत पाहायला मिळतं. संपूर्ण काळ्या पाषाणात कोरीवकाम केलेलं हे मंदिर आजही इथलं पौराणिक महत्त्व टिकवून आहे. दगडातील सुंदर नक्षीकाम, देवतांची चित्रे, मंदिराच्या चारही दरवाजांमधील वर्तुळाकार नक्षी, डोक्यावरील वितान (दगडात कोरलेला सुंदर झुंबर), प्रवेशद्वाराच्या डोक्यावर आठही कोनांमध्ये असलेल्या अष्टदिक्पालांच्या मूर्ती, कोल्हापूरमधील महालक्ष्मी मंदिर नक्षीकामाशी जुळणारे सभामंडपातील खांबांचे नक्षीकाम, कलात्मक नंदीबैल मूर्ती, गाभाऱ्यातील भगवान शंकराची एक फूट उंच पिंडी, खांबावर शीलालेख या माहितीची ठळक गरज पर्यटकांना आहे. त्यासाठी लागणारे भले मोठे ‘you are here’ फलक शेजारच्या कर्नाटक राज्याने आपल्या प्रत्येक पर्यटनस्थळी लावलेत. अशा फलकांचे नियोजन सध्या विकसित होत असलेल्या राष्ट्रीय चौपदरी मार्गावर व्हायला हवे. राजापूरमधील श्रीधूतपापेश्वर मंदिर, उन्हाळे, प्रसिद्ध गंगास्थान (ज्याकडे निसर्गरम्य ठिकाणी असूनही गंगा लुप्त झाल्यावर बघवतही नाही), मंडणगड मधील किल्ले मंडणगड, गुहागरचा समुद्रकिनारा, दुर्गामाता, उरफाटा गणपती, श्रीव्याडेश्‍वर, मोडकाआगर तलाव, चिपळूण, खेड शहरातील प्राचीनतेचा पुरावा असणारी बौद्धकालीन लेणी आदिंद्वारे पर्यटन विकासाला चालना देण्याची क्षमता इथल्या स्थानिकात आहे. त्यास वेग येण्यासाठी या पर्यटनस्थळांवर किमान मूलभूत सुविधा उपलब्ध व्हायला हव्यात. सागरी मार्गाची आवश्यकता पूर्ण व्हायला हवी. रस्त्यांची दयनीयता संपायला हवी. जिल्ह्यात सर्वदूर हिरवाई असल्याने उद्याने-बगीचे हवेत कशाला ? असे तर धोरण नसावे ना ? खरतरं पर्यटन सावरण्यासाठी जिल्ह्यातील साऱ्या शहरांत आकर्षक उद्याने हवीत, असलेली सुसज्ज करायला हवीत. रत्नागिरी वगळता इतर शहरातील नागरिकांना सायंकाळी फेरफटका मारायला रमायला जागाच शिल्लक नाही अशी स्थिती आहे, पर्यटक दूरच राहिला ! समृद्धीच्या वाटा इथे दडल्या आहेत.

‘पुतळे’ पर्यटन आम्ही जगभर पाहातो. ‘स्टॅच्यू ऑफ युनिटी’द्वारे आम्ही जगात उंच बनलो. चिपळूण शहरालगत परशुराम घाटात वाशिष्ठी वळणावर पर्यटन समृद्धीची वाट निर्माण करून देणारा ‘कोकणचे स्वामी’ भगवान परशुरामांचा असाच भव्य पुतळा उभा राहाण्यासाठी चिपळूणकर विकासपुरूषाच्या शोधात आहेत. अपवाद वगळता दुर्दैवाने चिपळूण शहराला पर्यटन समज असलेल्या नेतृत्वाचाच अभाव राहिला आहे. इथल्या पर्यटन विकासासाठी गेली ६/७ वर्षे पदरमोड करून चाचपडणाऱ्या ‘ग्लोबल चिपळूण पर्यटन’ संस्थेला राजाश्रय मिळायला हवा अशी भूमिका पुढे येण्यामागेही ‘राजकीय इच्छाशक्तीचा अभाव’ हेच कारण आहे. पंतप्रधान पंडित नेहरूंकडे उद्योगपती शंतनुराव किर्लोस्कर, अर्थतज्ज्ञ धनंजयराव गाडगीळ यांनी स्वातंत्र्य मिळाल्यावर जेव्हा कोयना धरणाचा प्रस्ताव मांडला होता तेव्हा वीजनिर्मितीनंतर कोकणात सोडणाऱ्या पाण्याचा काय उपयोग करणार ? असा प्रश्न नेहरूंनी विचारला होता. आम्ही त्याचे उत्तर आजही शोधतो आहोत. या वाशिष्ठी खाडीत श्रीपरशुराम मंदिर परिसर ते गोवळकोट असा रोपवे, ‘बॅकवॉटर’ विकसित व्हायला हवे. इथल्या खाडीत सहजतेने पाहाता येणाऱ्या मगरी कोठेही आढळत नाहीत. रत्नागिरी जिल्ह्याला काही दशकांपूर्वी विकासाचा पहिला ‘हप्ता’ ‘लोटे-परशुराम रासायनिक औद्योगिक विकास प्रकल्प’द्वारे मिळाला. इथल्या लोकांना रोजगार मिळाला, परंतु इथला निसर्ग, पारंपारिक व्यवसाय, जैवविविधता सारे संपले. आमची सरकारकडे पाहाण्याची मानसिकता नकारार्थी बनली. ज्या ‘सडक्या’ मेंदूतून हा विकास प्रकल्प साकारला त्याने रत्नागिरी जिल्ह्यावर अक्षरशः सूड उगवला असे म्हणावे इतकी भयावह स्थिती वाशिष्ठी खाडीची झाली आहे. या प्रकल्पाने ज्या नदीला-खाडीला प्रदूषित केले ती ‘वाशिष्ठी’ कोयना अवजलामुळे महाराष्ट्रातील सर्वाधिक पाणी असलेली नदी आहे. पर्यटनात पाण्यालाही खूप किंमत आहेच. अर्थात इतकं सारं होऊनही ‘पाणी’ अनुषंगाने चिपळूण पर्यटन विकासाला मोठा वाव आहे.

कोकणी माणसाचा इतिहास आणि संस्कृती तपासण्यासाठी लोकसाहित्य हे सर्वात मोठे माध्यम आहे. मोबदल्याचा विचार न करता कमी मानधनात काम करणारे कलावंत जगात फक्त कोकणात आढळतात. जिल्ह्यातील या कलावंतांना आपलेसे केल्यास ते पर्यटन विकासास हातभार लावू शकतात. आपल्याकडील संकासूर, जाकडी, कोळीनृत्य आदींसाठी लागणाऱ्या पेहेरावांचे, कपड्यांचे दालन जिल्ह्यातल्या पर्यटन शहरात उभारून पर्यटनवृद्धी साधता येईल. राष्ट्रीय महामार्गावर, तालुक्याच्या ठिकाणापासून जवळपास कुठेतरी जुनं मातीचा धुरळा उडविणारं, मोबाईलची रेंज नसलेलं, निसर्गरम्य कोकणी खेडं आम्हाला जपता येईल का ? आमच्या पर्यटन व्यवसायाचं जागतिक पातळीवर उत्तम मार्केटिंग सरकारने करायला हवं. सरकारी पर्यटनाचे ‘मंडळ’ असे मार्केटिंग करते. पण तिथे तयार होणारे साहित्य हे अभ्यासक, विविध पर्यटन व्यावसायिक, संस्था हॉटेल्स, टूर ऑपरेटर्स यांकरिता नसते. ती एक शासकीय उपचार पद्धती वाटते. जिल्ह्यात, शहरात पर्यटन विकासासाठी असंख्य संस्था, व्यक्ती झटत आहेत. त्यांच्याशी सरकारी, प्रशासकीय समूहाचा अजिबात संपर्क, संबंध, समन्वय नसावा ? जिल्ह्यातल्या अनेक शहरात ‘पर्यटन महोत्सव’ भरतात, भरायला हवेत. त्यांचे एकत्रित मार्केटिंग करण्यासाठी कोणी पुढाकार घ्यायचा ? जागतिक पुरातत्त्वीय वारसा स्थळांमध्ये ‘नॅरोगेज’ नेरळ-माथेरानची ‘टॉय ट्रेन’ वगळता, हजारों वर्षांचा इतिहास असलेल्या कोकणातील, रत्नागिरी जिल्ह्यातील एकाही स्थळाचा समावेश नाही. आम्हांला कोकणची किमान रत्नागिरी जिल्ह्यातील ‘जागतिक पुरातत्त्वीय स्थाने’ अशी यादी बनवून तसे फलक मार्गांवर लावत अद्ययावत मार्केटिंग करायला कुणाची परवानगी हवी आहे ? आपले पर्यटन जागतिक नकाशावर नेण्याचा हा खूप सामर्थ्यशाली मार्ग आहे. ज्यातून परदेशी पर्यटक, चलन आपल्याकडे येईल. पर्यटन हा शंभर टक्के नफा मिळवून देणारा व्यवसाय आहे. केरळ, गोवा, हिमाचल, उत्तराखंड, अंदमान आदि देशी ठिकाणी फेरफटका मारला तर याची जाणीव होते. या तुलनेत कोकण, आपला रत्नागिरी जिल्हा कमी नाही. इथे येणाऱ्या पर्यटकाला शांतता, चांगले खाद्य, स्वच्छता, करमणूक, राहाण्याची उत्तम व्यवस्था हवी आहे. ते न देता केवळ पर्यटन विकासाच्या गप्पा आणि न मिळणाऱ्या कोट्यवधींच्या विकासनिधीच्या आकडेवारीच्या बोंबा मारण्यात काय अर्थ आहे ? मध्यंतरी जिल्ह्यातील ९ तालुक्यातील ९६ पर्यटनस्थळांच्या विकासासाठी ६७०.५७ कोटी रुपयांचा स्वतंत्र पर्यटन आराखडा तयार करण्यात आला होताच की ! ‘निसर्ग वाचवा’, म्हणून जिल्ह्यात आम्ही बेंबीच्या देठापासून ओरडतो. त्याच जिल्ह्यात गेली अनेक दशके काळोख्या रात्री रोज विविध घाटांतून ट्रकानि लाकूड तोडून नेले जाते. सध्या तर महामार्गाच्या चौपदरीकरणामुळे महामार्गही वृक्ष आच्छादनात ‘भकास’ बनलाय ! तो शासकीय प्रयत्नातून ‘झकास’ बनेल ? आजही बाहेरच्या पर्यटकांना, या न त्या कारणाने भेटी देणाऱ्यांना कोकण आवडते. त्यांना आपण शहरात रमण्यासाठी कोणत्या पायाभूत सुविधा देत आहोत ? देणार आहोत ? कोकणच्या सांस्कृतिक राजधानीची, चिपळूणची याबाबतची स्थिती तर आमची लाज काढणारी आहे. तरीही आम्ही रोजच्या वर्तमानपत्रात शहर स्वच्छतेचे मंत्र जपतो असतो. कोकण रेल्वेचे दुपदरीकरण, सागरी महामार्गाचा प्रभावी वापर, मुंबई-गोवा महामार्गाचे चौपदरीकरण हे पायाभूत सुविधेतील आशेचा किरण आहेत. पर्यटन विकासासाठी जिल्ह्य़ातील सुमारे आठ हजार किलोमीटर अंतर्गत रस्त्यांना सुस्थितीत आणायला हवे आहे.

‘डी-मार्ट’ नावाच्या सवलतीच्या दरातील व्यावसायिक दुकानदारी व्यवस्थेने देशात क्रांती घडविली आहे. आपल्या जिल्ह्यात वर्षाकाठी लाखांनी पर्यटक येताहेत. त्याहून अधिक संख्येने लोकं मुंबई- गोवा महामार्गावरून प्रवास करत असतात. इथे येणाऱ्या पर्यटकांत, प्रत्येकात ‘कोकणी मेवा’ संकल्पनेची क्रेझ आहे. आपण प्रयत्नपूर्वक जर डहाणू-जव्हारच्या चिक्कूपासून सुरुवात करून सावंतवाडीच्या खेळण्यांपर्यंत आपले अस्सल कोकणी असलेले सारे पदार्थ, हस्तकौशल्यातून साकारलेल्या वस्तू ‘डी-मार्ट’ संकल्पनेनुसार एकाच छताखाली आणू शकलो तर ? ...तर हमरस्त्यावरील साऱ्या मुख्य कोकणी शहरात खूप मोठी आर्थिक क्रांती करणे शक्य आहे. कोकणात गावागावातल्या हातांना काम मिळेल. निसर्गाकडे बघण्याचा हरित दृष्टीकोन वाढीस लागेल. कोकणात सन २०१० पासून इतिहास परिषद कार्यरत आहे. तिच्या दरवर्षीच्या अधिवेशनात नवे संदर्भ समोर येत असतात. ऐतिहासिक आणि प्राचीन खूणांची शास्त्रशुद्ध पद्धतीने जपणूक होत नसल्याने ही मंडळी कायम हळहळत असतात. या संस्थेच्या पदाधिकाऱ्यांना बोलावून कोकणात या विषयात काय करता येईल ? अशी शास्त्रीय विचारणा व्हावयास हरकत नसावी. शिक्षण क्षेत्रात मुंबई विद्यापीठावरील ताण वाढला आहे. गेली अनेक वर्षे इथला माणूस स्वतंत्र कोकण विद्यापीठ, स्वतंत्र मत्स्यविज्ञान विद्यापीठ मागतो आहे. पर्यटनावर याच्या असण्याचाही सकारात्मक परिणाम होऊ शकतो. पर्यटनस्थळातील अद्ययावता, समुद्रकिनाऱ्यावर महिलांसाठी टॉयलेट, पर्यटन पॅकेज जिल्ह्याला हवे आहे. जिल्ह्यातल्या याच व्यवसायात सर्वाधिक कोकणी मनुष्यबळ कार्यरत आहे. ‘कोकणात रोजगार नाही’ अशी ओरड होत असताना सर्वाधिक रोजगार निर्माण करण्याची क्षमता असलेल्या पर्यटन उद्योगाला सुलभ परवानग्या, दीर्घ मुदतीची कर्जे, सबसिडी, भरीव अर्थसाहाय्य मिळायला हवे आहे. यांतून पर्यटकांचा प्रवास सुलभ झाल्यावर, शहरा-शहरांतून ‘पर्यटन गाईड’ महत्त्वाचे ठरणार आहेत. यासाठी स्थळांची माहिती, सतत अभ्यास, वाचन करण्याची तयारी, संभाषण कौशल्य, भटकंतीची आवड आणि अपार मेहनत करण्याची तयारी, शारीरिक सक्षमता, इतिहास, संस्कृती आणि पर्यटनाबाबतचा उत्साह आवश्यक राहाणार आहे. 

‘नवा भारत’ या पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या आशा, अपेक्षा, आकांक्षांच्या संकल्पनेला अपेक्षित बळ नवमतदारांनी (तरुण) एकगठ्ठा पाठीशी उभे केल्याने सलग दुसऱ्यांदा मोदींना लोकसभेत जबरदस्त मुसंडी मारता आली. कोकणसह रत्नागिरी जिल्ह्यात या बळाची परतफेड करण्यासाठी पर्यटन विकासात खोडा घालणाऱ्या पायाभूत सुविधा, विशेषत: राष्ट्रीय महामार्गाचे चौपदरीकरण शक्य तितक्या लवकर व्हायला हवे आहे. सध्या देशात आणि राज्यात कमालीच्या परस्पर विरोधी विचारांचे सरकार कार्यरत आहे. अशा स्थितीत पर्यटन समृद्धीच्या वाटा नाविन्यासह अद्ययावत होण्यासाठी विकासाची ‘कोणती’ दिशा पकडतात ? यावरच सारं काही अवलंबून असून आगामी काळात हेही चित्र स्पष्ट होईल.

धीरज वाटेकर

पत्ता : ‘विधीलिखित’, १२६३-ब, कांगणेवाडी रोड, खेंड, चिपळूण ४१५६०५, जि. रत्नागिरी. 

मो. ९८६०३६०९४८,           

ई-मेल - dheerajwatekar@gmail.com,  

ब्लॉग  : dheerajwatekar.blogspot.com

(वाटा समृद्धीच्या : दैनिक सकाळ वर्धापन दिन विशेष पुरवणीत प्रसिद्ध लेख : ३१ जानेवारी २०२०)

कोकणचे सामर्थ्य अधोरेखित करणारे ‘कलादालन’

देशातील ४५ भारतरत्नांपैकी ६ कोकणातील, रत्नागिरी जिल्ह्यातील आहेत. देशासाठी सर्वोच्च त्याग करणारी, देशाची किर्ती जगभरात पोहोचविणारी अनेक नररत्ने कोकणाने दिली आहेत. राज्यकारभार, लष्करी कामगिरी, वैचारिक नेतृत्व, समाजकारण, संस्कृती, इतिहास, संशोधन, शिक्षण, साहित्य, युद्धनीती, क्रीडा, अध्यात्म, नाट्य-संगीत, आदि विविध क्षेत्रात जगात नावलौकिक मिळविणाऱ्या, कोकणाचे सामर्थ्य अधोरेखित करणाऱ्या व्यक्तींच्या तैलचित्रांचे, चिपळूणच्या लोकमान्य टिळक स्मारक वाचन मंदिराने उभारलेले ‘सुरेश भार्गव बेहेरे व्यक्तिचित्र कलादालन’ नुकतेच (१७ नोव्हेंबर) रसिक-जिज्ञासूंना पाहाण्यास खुले झाले. मुंबई ते गोवा दरम्यान अश्मयुगकालीन ठेवा असलेल्या एकमेव वस्तूसंग्रहालयाची (२४ नोव्हेंबर २०१८) उभारणी केल्यानंतर वर्षभरातच वाचनालयाने कलादालन खुले केले. कोकणाला स्वतःच्या आत्मविश्वासाची जाणीव करून देणारे, समाजसाहाय्यातून सुमारे एक कोटी रुपये खर्च करून उभारले गेलेले ‘वस्तूसंग्रहालय आणि कलादालन’ हे दोनही भव्यदिव्य प्रकल्प आवर्जून भेट देऊन पाहावेत, पुढील पिढीला समजून सांगावेत इतके महत्वाचे आहेत.      

कोकणातील बुद्धिमत्ता हा अभ्यासाचा आणि चिंतनाचा विषय असलेले भारत सरकारच्या नवी दिल्ली भटके विमुक्त जनजाती विकास व कल्याण बोर्डाचे अध्यक्ष दादा इदाते यांच्या अध्यक्षीय उपस्थितीत पुणे डेक्कन अभिमत विद्यापीठाचे भूतपूर्व कुलगुरू आणि पुरातत्वशास्त्रज्ञ डॉ. वसंत शिंदे यांच्या हस्ते सुरेश भार्गव बेहेरे यांच्या प्रमुख उपस्थितीत ‘व्यक्तिचित्र कलादालन’ प्रकल्पाचे उद्घाटन झाले. कोकणात बुद्धिमंतांची मांदियाळी आहे. इथली बौद्धिक शक्ती प्रचंड आहे. कोकणने अनेक महनीय व्यक्तिमत्त्व जगाला, देशाला दिलीत. त्याबाबतची माहिती येथे मिळते. प्रकल्पाची उभारणी होत असताना, ‘सर्वांच्या सक्रीय सहकार्यातून स्वप्नपूर्तीचा आनंद’ अनुभवता आल्याची वाचनालयाचे अध्यक्ष अरुण इंगवले यांची प्रतिक्रिया प्रकल्प उभारणीमागची कहाणी सांगते. याच उद्घाटन कार्यक्रमात डॉ. शिंदे यांना लो.टि.स्मा.च्या अरविंद तथा अप्पा जाधव उपरान्त संशोधन केंद्राचा पहिला अपरान्त भूषण पुरस्कार प्रदान करण्यात आला. हडप्पाकालीन स्थळ असलेल्या राखीगढी येथे मानवी सांगाडय़ातील डीएनएच्या शास्त्रीय अभ्यासावरून ‘हडप्पा हीच वैदिक संस्कृती’ असल्याचा निष्कर्ष मांडणारे डॉ. वसंत शिंदे यांच्या हस्ते या कलादालनाचे उद्घाटन झाले. हडप्पा संस्कृतीला कोणा परकीय आर्यानी नष्ट करून स्वत:ची संस्कृती वसवली. या गेल्या दोन शतकातील विचारला छेद देणारे संशोधन डॉ. शिंदे यांनी पुढे आणले. मूळचे मोरवणे-चिपळूणचे असलेले डॉ. वसंत शिंदे गेली अनेक वर्षे हडप्पा संस्कृतीवर संशोधन करत होते. हरयाणा येथील राखीगढी या हडप्पा संस्कृतीच्या स्थळावरील उत्खननादरम्यान त्यांना ४५ वर्षीय हडप्पाकालीन महिलेच्या कानातील हाडात अखंड डीएनएचे काही नमुने मिळाले. प्रयोगशाळेतील चाचण्यांनंतर त्या स्त्रीची गुणसूत्रे आणि आज भारतीयांमध्ये आढळणाऱ्या गुणसूत्रांमध्ये कमालीचे साम्य असल्याचे पुढे आले. हे साम्य पडताळून पाहण्यासाठी डॉ. शिंदे आणि त्यांच्या सहसंशोधकांनी १४०० भारतीयांच्या डीएनएचे नमुने गोळा केले. आपण भारतीय त्या हडप्पाकालीन संस्कृतीचेच वंशज आहोत व आर्य कोणी बाहेरून आलेले नसून तेही याच संस्कृतीचा एक भाग असल्याचा दावा डॉ. शिंदे यांच्या टीमने केला. त्यांचा हा शोधप्रबंध सेल व सायन्स या दोन जागतिक दर्जाच्या प्रतिष्ठित संशोधन पत्रिकेत प्रकाशित झाला. याचा आधार घेत संग्रहालय आणि कलादालन प्रकल्पाचे ‘योजक’ वाचनालयाचे कार्याध्यक्ष प्रकाश देशपांडे यांनी वाचनालयावर अनेकांचा विश्वास असल्याचे नमूद करून केलेले ‘वसंतराव शिंदे सरांनी वाचनालयाला मोठं व्हायला संधी दिली’ हे विधान डॉ. शिंदे यांच्या कार्याबद्दल खूप काही सांगून जाते. डॉ. वसंतराव शिंदे यांनी ‘आर्य भारतीयच होते’ हा मांडलेला सिद्धांत सन १९४६ ला आपल्या एका ग्रंथात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी मांडल्याचे इदाते यांनी नमूद केले. इदाते यांनी आपल्या भाषणातून कोकणाची बौद्धिक संपत्ती उलगडली. त्या संपत्तीला कायमस्वरूपी तैलचित्रांच्या माध्यमातून कलादालनाच्या रूपाने उभारण्याचा वाचनालयाचा विचार अत्यंत अभिनंदनीय तितकाच अनुकरणीय आहे.

   

खरतरं कलादालन ही सुरुवात आहे. हे प्रवाही काम आहे. यात अजून बरीच नावे जोडता येण्यासारखी आहेत. आगामी काळात वाचनालयाच्या माध्यमातून ते होतही राहाणार आहे. मूळचे धामणीचे डॉ. हरिभाऊ वाकणकर हे रेल्वेतून प्रवास करत असताना त्यांना डोंगरात चित्र दिसली. त्यांनी ट्रेन मधून उतरून पुढचे आठ दिवस अंगावरच्या वस्त्रानिशी तिथे काढले. ज्यातून जगातील सर्वात पुरातन ठेवा २ लाख वर्षांपूर्वीची शैलचित्रे जगापुढे आली. त्यांचे तैलचित्र येथे भेटते. आरे-गुहागरचे सीताराम केशव बोधे यांनी सन १९२३ साली ‘अस्पृश्यांना सार्वजनिक जागी जाता आलं पाहिजे’ असा डॉ. आंबेडकरांच्या चवदारतळ्याच्या सत्याग्रहाला पूरक ठरणारा ठराव विधिमंडळात मांडला होता. त्यांच्याबाबतची माहिती येथे मिळते. यासह कलादालनात आपल्याला लोकमान्य टिळक, स्वातंत्र्यवीर सावरकर, साने गुरुजी, झांशीची राणी लक्ष्मीबाई, भागोजीशेठ कीर, बाळासाहेब ठाकरे, स्वामी स्वरूपानंद, टेंबे स्वामी, दादासाहेब मावळकर, भास्करराव जाधव, डॉ. हरिभाऊ वाकणकर, वासुदेव विष्णू मिराशी, हमीद दलवाई, श्री भी वेलणकर, गोळवलकर गुरुजी, अनंत कान्हेरे, त्र्यंबक शंकर शेजवलकर, नानासाहेब जोशी, रियासतकार सरदेसाई, वासुदेवशास्त्री खरे, रामकृष्ण गोपाळ भांडारकर, सेनापती बापट, बाळाजी विश्वनाथ, डॉ. आनंदीबाई जोशी, दुर्गाबाई भागवत, सचिन तेंडूलकर, गोविंद वल्लभ पंत, धोंडो केशव कर्वे, पां. वा. काणे, विंदा करंदीकर, बॅ. नाथ पै, नानासाहेब गोरे मधु मंगेश कर्णिक, राम मराठे, शंकर घाणेकर, डॉ. काशिनाथ घाणेकर, भार्गवराम विठ्ठल वरेरकर, एअर मार्शल हेमंत नारायण भागवत, डॉ. तात्यासाहेब नातू, लोकहितवादी गोपाळ हरी देशमुख, विष्णुपंत छत्रे, वसंत देसाई, सुरेश भार्गव बेहेरे, नाना शंकरशेठ आदि ८० तैलचित्रे येथे आपल्याला पाहाता येतात. प्रत्येक चित्रामागे, आयुष्यामागे मोठं काम उभं आहे. त्याची आवश्यक जाणीव, अभ्यास वाचनालयाकडे आहे. म्हणूनच वाचनालयातर्फे आगामी काळात कलादालनातील व्यक्तिमत्त्वांची माहिती देणारे पुस्तिक प्रकाशित केले जाणार आहे. हे पुस्तक घराघरात पोहोचविण्याचा वाचनालयाचा मानस आहे. 

कोकणातील असामान्य व्यक्तिमत्वांच्या कर्तृत्वाबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी, विविध क्षेत्रातील त्यांच्या अभिमानास्पद कार्याचा परिचय करून देण्यासाठी लोटिस्माने व्यक्तिचित्र कलादालन साकारले. अनेक दानशूर व्यक्तींच्या आर्थिक सहाय्यातून कोकणच्या सुपुत्रांची तैलचित्रे या कलादालनात साकार झाली आहेत. तीन वर्षांच्या मेहनतीतून साकारलेल्या या तैलचित्र कलादालनात आपल्याला रविंद्र धुरी, तुकाराम पाटील, सीताराम घारे, रामचंद्र कुंभार, एस. टी. शेट्ये, के. जी. खातू, विक्रम परांजपे या ख्यातनाम चित्रकारांच्या सिद्धहस्त कुंचल्यातून साकारलेली चित्रे भेटतात. चित्राखालची माहिती वाचत, हॉलमधील भारून टाकणारे ऐतिहासिक वातावरण ‘याचि देहि याचि डोळा’ अनुभवत प्रत्येकाला विलक्षण क्षणाचे साक्षीदार होता येतं. पाहणाऱ्याला आपण आपल्या जीवनातील एक सर्वोत्तम क्षण जगत असल्याची निश्चित अनुभूती घेता येईल इतकी क्षमता या प्रकल्पांत आहे. हे संग्रहालय-कलादालन बुधवार, सार्वजनिक सुट्टी वगळता इतर दिवशी सकाळी ९ ते सायंकाळी ७ वाजेपर्यंत पाहण्यासाठी खुले (माफक शुल्कासह) असते. संपर्कासाठी पत्ता : लोकमान्य टिळक स्मारक वाचन मंदिर संग्रहालय, जुन्या बहिरी मंदिराजवळ, ता. चिपळूण, जि. रत्नागिरी, दूरध्वनी : ०२३५५ – २५७५७३, मो. ९४२३८३१६६८.

धीरज वाटेकर

मो. ९८६०३६०९४८

दैनिक तरुण भारत नागपूर दिनांक २६.११.२०१९
INCLUDES NAGPUR AKOLA WASHIM YAVATMAL
VARDHA  BHANDARA GONDIYA  CHANDRAPUR
GADACHIROLI BULDHANA AND KHAMGAON

दैनिक प्रहार दिनांक २५ नोव्हेंबर २०१९ 

दैनिक तरुण भारत (संवाद पुरवणी) दिनांक २५ नोव्हेंबर २०१९ 

दैनिक रामप्रहर रायगड (दिनांक २९ नोव्हेंबर २०१९)

वरील लेखाची लिंक : https://ramprahar.com/33256/

रत्नागिरी जिल्ह्यातील किल्ले संवर्धन

छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या कार्यकर्तृत्वाचा वारसा सांगणाऱ्या दुर्गांचे संवर्धन हा महाराष्ट्रीयनांच्या अत्यंत जिव्हाळ्याचा विषय. महाराष्ट्रातल्या गड-किल्ल्यांचे संवर्धन झाले पाहिजे यावर सर्वांचंच एकमत आहे. शासनही अधूनमधून या विषयात काहीतरी करत असते. या साऱ्यांतून प्रत्यक्षात किल्यांवर काय घडते ? याची जाणीव सह्याद्रीत डोळस भटकंती करणाऱ्या जवळपास सर्वांनाच आहे. निसर्गाला आणि निसर्गातल्या कोणत्याही पुरातत्त्वीय अवशेषाला धक्का न लावता, तिथली साफसफाई राखून तात्पुरत्या स्वरुपात, भेट देणाऱ्या समूहाला आकर्षित करणारे काही करता येत असेल तर ते व्हायला हवे, या मताचे आम्ही आहोत. या निमित्तानं गडकिल्यांचं महत्व, इतिहास, पावित्र्य राखता येऊ शकतं. त्या त्या भागात गड किल्यांकडे स्थानिक संस्था, तरुण उत्साही मंडळी कायम आत्मियतेने पाहात असतात. या वास्तूंच्या स्वच्छता, संवर्धनात आपापल्या क्षमतांनुसार भूमिका बजावित असतात. सतत काहीनाकाही कृतिशील उपक्रम राबवित असतात. कोकणातल्या रत्नागिरी जिल्ह्यांतील किल्यांच्या स्वच्छता आणि संवर्धन विषयात सुरु असलेल्या प्रयत्नांचा हा आढावा !

सन २०१७ साली जागतिक पर्यटन दिनी किल्ले मंडणगड येथे ब्ल्यू ग्रीन एक्झॉटिकाने तालुक्यातील तायक्वांदो आणि महाविद्यालयीन तरुणांच्या मदतीने स्वच्छता मोहिम राबविली होती. मंडणगड तालुक्यातील बाणकोटच्या ऐतिहासिक किल्ले हिंमतगडच्या प्रवेशद्वारासमोरील बुरुजाला लागून सन २०१४ पूर्वी एका टाकीचे बांधकाम करण्यात आले. ती टाकी त्वरेने पाडण्याची मागणी करण्यात आली होती. महत्वाचे म्हणजे पंचायत समितीच्या बांधकाम विभागाने हे काम करण्याचे आदेश जिल्हाधिकारी कार्यालकडून मिळाल्याचे सांगितले होते. श्रीवर्धनच्या शिवछत्रपती शिवशंभू प्रतिष्ठानने चालूवर्षी मे महिन्यात बाणकोट खाडीकिनारी असलेल्या किल्ले हिम्मतगड येथे स्वच्छता मोहिम राबविली. दापोली तालुक्यातल्या हर्णै गावात सुवर्णदुर्ग, गोवागड, कनकदुर्ग आणि फत्तेदुर्ग अशी प्रसिद्ध दुर्गचौकट आहे. या किल्यांकडे लक्ष देण्याची नितांत गरज आहे.

दिनांक १४ एप्रिल २०१९ रोजी बा रायगड परिवार, क्षेत्र सुमारगड संवर्धन समिती वाडीमालदे, शिवसह्याद्री समूह या संस्थांच्या २५ सदस्यांनी ‘सुमारगड संवर्धन मोहीम' राबविली. या अंतर्गत गडावरील वास्तू / अवशेष मोजमाप नोंदी, नकाशा स्थाननिर्देश निश्चिती, गडावरील तीन टाकीच्या वर असलेल्या टाकाची स्वच्छता, न्हानचं टाकच्या बाजूला असलेल्या भुयाराची स्वच्छता, वाडीमालदे ते किल्ले सुमारगड मार्गावर दिशादर्शक फलक लावण्यात आला. याचवर्षी पुन्हा जून महिन्यात ‘स्वराज्याचे शिलेदार प्रतिष्ठान’ संस्थेने सुमारगड संवर्धन मोहिमेंतर्गत वृक्षारोपण केले. किल्यावरील महादेव मंदिराच्या वरील बाजूस जास्वंद, बाभूळ, एरंड जांभूळ जातीच्या वृक्षांचे रोपण करण्यात आले. यंदाच्या जुलै महिन्यात किल्ले रसाळगडाच्या कोठाराची भिंत ढासळली. गेल्या १० वर्षांत या किल्यावर ‘संवर्धन’ अंतर्गत शासनाचे कोट्यवधी रुपये खर्ची पडलेले आहेत. रत्नागिरी जिल्ह्यातील खेड तालुक्यात असणारा रसाळगड राज्य शासनाने २००२ साली पर्यटन विकास व संवर्धन करण्यासाठी राज्य संरक्षित स्मारक म्हणून जाहीर केला. संवर्धनात पुरातन सात थरांची दीपमाळ पाच थरांची झाली आहे. गडाच्या पायथ्यापर्यंत रस्ता पोहोचवण्यात आला. दोन दशकांपूर्वी दुर्गम असलेला किल्ला पर्यटक व इतिहासप्रेमींच्या जवळ आला. किल्ल्यावर दरवाजा, पायऱ्या, कोठार, तोफा, इमारती, बुरुज, मंदिर परिसर यांवर शासनातर्फे खर्च करण्यात आला. सन १९९० पासून या किल्याची डागडुजी चर्चेत आहे. या किल्यावर वीज आली आहे. किल्याच्या डागडुजीच्या कामात भ्रष्टाचार झाल्याचा आरोप रत्नागिरी गडकोट वाचवा समितीने केला होता. सन २०१४ साली किल्याच्या तटबंदीलगत ७०० झाडांचे रोपण करण्यात आले होते.  

गेली सतत ५ वर्षे कार्यरत, विविध पुरस्कारांनी सन्मानित ‘राजे सामाजिक प्रतिष्ठान’ हे किल्ले गोविंदगड (गोवळकोट) संवर्धनातील एक महत्त्वपूर्ण नाव आहे. तीन वर्षांपूर्वी गोवळकोट धक्क्यावरील पुरलेल्या अवस्थेत असलेल्या सहा तोफा गोविंदगडावर संरक्षित करण्याचे महत्वाचे काम या संस्थेने केले आहे. या कामी ग्लोबल चिपळूण टुरिझम, करंजेश्वरी देवस्थान आदि संस्थांनीही महत्वाची भूमिका बजावली होती. प्लास्टिकमुक्त गडकिल्ले मोहिमेंतर्गत या किल्याची स्वच्छता, शिवजयंती, त्रिपुरारी पोर्णिमा उत्सव, पर्यटकांना मार्गदर्शन, वृक्षारोपण, संवर्धन या विषयात संस्था कार्यरत आहे. संस्थेला ‘सह्याद्री सन्मान पुरस्कार’ आणि लोकमान्य टिळक स्मारक वाचन मंदिराचा ‘समाजसेवा’ पुरस्कार मिळालेला आहे. दिनांक २३ नोव्हेंबर २०१७ रोजी या संस्थेला स्वच्छता मोहीम, गडाला उर्जितावस्था आणण्याकरिताचे प्रयत्न यासाठी महाराष्ट्र शासनाच्या सांस्कृतिक कार्य विभाग व वस्तूसंग्रहालये संचालनालय मुंबई यांच्यातर्फे सांस्कृतिक कार्यमंत्री विनोद तावडे, प्रधान सचिव पर्यटन, गड संवर्धन समितीचे प्रमुख मार्गदर्शक पांडुरंग बलकवडे, पुरातत्व व वस्तूसंग्रहालयाचे संचालक डॉ. तेजस मदन गर्गे आदि मान्यवरांच्या उपस्थितीत गौरविण्यात आले.

सन १९६० साली तीनशे रुपयांना विकला जाऊन खाजगी मालकीत अडकल्याचे उजेडात आल्यानंतर गेली १५ / १६ वर्षे सतत चर्चेत असलेला अंजनवेलचा गोपाळगड किल्ला राज्य संरक्षित स्मारक झाला. तरीही किल्याच्या आधुनिक लोखंडी ग्रीलच्या दरवाजावर दोन ठिकाणी कुलूप लावले असल्याचे, पश्चिमेकडील आणखी एक दरवाजाही ग्रील आणि काट्या-कुट्या टाकून बंद केलेले मध्यंतरी आढळले होते. या पार्श्वभूमीवर शिवप्रेमींनी आवाज उठविल्यावर हे कुलूप काढण्यात आले. साधारणतः १५ / १६ वर्षांपूर्वी सतीश झंजाड आणि बबन कुरतडकर या गिरीमित्र प्रतिष्ठानच्या मावळ्यांनी गोपाळगडची शासन दरबारी विक्री झाल्याच्या विरोधात पहिल्यांदा आवाज उठवला होता. तेव्हापासून अनेकांनी हा विषय लावून धरण्यात महत्वाची भूमिका बजावली आहे. अलिकडच्या काळात स्थानिक शिवतेज फौंडेशननेही या किल्याच्या संरक्षणार्थ दखलपात्र काम केले आहे. या किल्याच्या संवर्धनासाठी यापूर्वी दीपक वैद्य, शिवतेज फाऊंडेशन, अॅड. संकेत साळवी, मनोज बारटक्के, सत्यवान घाडे, सुहास जोशी, गिरीमित्र डोंबिवलीचे मंगेश कोयंडे, खेडचे वैभव खेडेकर, दुर्गवीर संस्थेचे संतोष हासुरकर, अजित राणे आदिंनी प्रयत्न केले होते. तळ कोकणातल्या एखाद्या किल्याच्या मुक्ततेसाठी वर्तमान शतकात दिला गेलेला हा सर्वात मोठा लढा आहे. गुहागर तालुक्यातील तवसाळचा विजयगड राज्य संरक्षित व्हावा याकरिता ग्रामस्थांनी यावर्षीपासून सह्यांच्या मोहिमेद्वारे प्रयत्न सुरु केले. गावातला शिवजयंतीचा उत्सव गडावर साजरा होतो. विजयगडावर मार्च २०१६ मध्ये १० फुट खोल संशयास्पद खोदकाम, शेजारी, नारळ, उदबत्ती, दही आढळून आलेले होते.  

चालू वर्षाच्या सुरुवातीस रत्नागिरी जिल्ह्याच्या संगमेश्‍वर तालुक्यातील निगुडवाडी ग्रामस्थांनी एकत्र येत शिवकालीन किल्ले महिमतगड स्वच्छता आणि संवर्धन मोहीम हाती घेतली. नोकरी, व्यवसायानिमित्त बाहेरगावी असलेल्या चाकरमानी मंडळीनी स्थानिक ग्रामस्थांच्या मदतीने हा ऐतिहासिक ठेवा जतन करण्यासाठी प्रयत्न सुरु केला. ऑक्टोबर २०१८ पासून या कामाला सुरुवात झाली. तालुक्यात प्रचितगड आणि महिमतगड असे दोन किल्ले आहेत. या गडाचा पर्यटनदृष्ट्या विकास व्हावा म्हणून ग्रामस्थ गेली अनेक वर्षे प्रयत्न करीत आहेत. गतवर्षी, गावाजवळ असलेले ऐतिहासिक वैभव आपणच संवर्धित करायचे या निर्णयाने ग्रामस्थ प्रेरित झाले. या शिवकालीन गडाचे संवर्धन करण्याचा एकमुखी ठरावही केला आहे. मोहिमेअंतर्गत गडाकडे जाणारी वाट, प्रवेशद्वार स्वच्छ करण्यात आले. मार्गावर दिशादर्शक फलक उभारण्यात आला. झाडा-झुडपांनी, वेलींनी वेढलेल्या भिंतीनी मोकळ्या केल्या. यासाठी १०० पेक्षा अधिक जण कार्यरत होते. ऑक्टोबर २०१४ मध्ये याच महिपतगडावर ‘ट्रेकशिरीष’ संस्थेच्या कार्यकर्त्यांनी स्वच्छता अभियान राबवले होते. तेव्हा पावसामुळे गडावर गवत वाढून गडाचा दरवाजा झाकला गेला होता. काही प्रमाणात तटबंदीची पडझड झाली होती. पाण्याच्या टाक्यांमध्ये प्लास्टिकचे ग्लास, पत्रावळ्या पडल्या होत्या. या साऱ्याची स्वच्छता करण्यात आली. ‘सह्यकडा अॅडव्हेंचर्स’ संस्थेच्या शिलेदारांनी डिसेंबर २०१६ मध्ये संगमेश्वर तालुक्यातील किल्ले भवानीगड ट्रेक दरम्यान स्वच्छता मोहिम राबविली होती. ट्रेकिंग करून दमलेले असताना या टीमला तिथल्या अस्वच्छतेने अस्वस्थ केले. मंदिराच्या एका कोपऱ्यात ठेवलेले खराटे, झाडू त्यांना दिसले. त्यांनी इथल्या मंदिरातील कचरा, जाळ्या, जळमटे, पालापाचोळा, इतस्त पडलेल्या लग्नपत्रिका आदिंची स्वच्छता केली. मंदिरातील मूर्ती, घंटा स्वच्छ केल्या. वस्तू नीटनेटक्या ठेवल्या. गडावर असलेली एकमेव तोफ स्वच्छ केली. रत्नागिरी जिल्ह्याच्या संगमेश्वर तालुक्यातील देवरुखजवळच्या कुंडी-निगुडवाडी गावच्या सीमेवर असलेला महिपतगड (मेहमानगड) सुस्थितीत रहावा, तिथली साफसफाई व्हावी, ऐतिहासिक वस्तू, वास्तू व्यवस्थित राखली जावी यासाठी ग्रामस्थांच्या पुढाकाराने प्रशासनाच्या उपस्थितीत गडावर दरवर्षी प्रजासत्ताक दिन, स्वातंत्र्यदिन आणि महाराष्ट्रदिनाला ध्वजवंदन केले जाते. यावेळी स्वच्छताही केली जाते. गड चढाईसाठी सोपा, पोहचण्यास लागणारा कमी कालावधी यांमुळे पावसाळा वगळता इथे शिवप्रेमी, पर्यटक, ग्रामस्थांची वर्दळ असते.

राजा शिवछत्रपती परिवारातर्फे राज्यभर किल्ले स्वच्छता आणि संवर्धन, पर्यावरण संरक्षण मोहिमा सुरु असतात. किल्ले जयगड या ठिकाणीही गेली दोन वर्षे ही संस्था आपली मोहिम राबवते आहे. राज्यभरातून जवळपास पाचशे कार्यकर्ते या मोहिमेत सहभागी होत असतात. संस्थेने यावर्षी राबविलेल्या मोहिमेत राज्याच्या २१ जिल्ह्यातून सहाशे कार्यकर्ते एकत्र आले होते. किल्ले जयगड स्वच्छतेत संपूर्ण किल्याचा परिसर, बालेकिल्ला, खंदकाची सफाई, तटबंदीवरील झुडपे काढणे, परकोट सफाई, बुरुज स्वच्छता करण्यात आली. सन २०१५ साली पावसाळ्यात मावळा प्रतिष्ठान परिवाराने भगवती देवी ट्रस्टच्या मदतीने रत्नदुर्ग किल्यावर दोन दिवशीय स्वच्छता आणि संवर्धन मोहिम राबविली होती. या अंतर्गत वृक्षारोपण, विहिरांची साफसफाई, परिसर सफाई करण्यात आली. रत्नागिरीतील जिद्दी माउंटेनिअरिंग ही संस्था रत्नदुर्गसह विविध किल्यांवर स्वच्छता आणि संवर्धन मोहिमा सातत्याने राबवित असते. संस्थेची रत्नदुर्ग किल्ला परिसर स्वछता व संवर्धन मोहिम गेली ५ वर्षे सातत्याने सुरु आहे. संस्थेच्या ट्रेकिंग उपक्रमातही सहभागींना किल्ले स्वच्छता याबाबत मार्गदर्शन केले जाते. परिसरातल्या समुद्र स्वच्छतेच्या कामातही ही संस्था पुढाकार घेत असते. पर्यटकांना आकर्षित करणाऱ्या, रत्नागिरी-पावस-आडिवरे-कशेळी-राजापूर या सागरी महामार्गावर असलेल्या महत्वाच्या पूर्णगड किल्याची ढासळलेली तटबंदी जांभा दगड वापरून, पुरातत्व विभागातर्फे दुरुस्त करण्याचे काम, दोन चबुतरे बांधण्याचे काम पूर्ण होत आले आहे. हा संपूर्ण किल्ला फिरण्यासाठी पर्यटकांना अर्धा तास लागतो.

लांजा तालुक्यात साटवली गढी / भुईकोट किल्ला हा पाच बुरुजांचा आहे. याच्या संवर्धन आणि स्वच्छतेसाठीही दुर्गवीर प्रतिष्ठान रत्नागिरी, शिवगंध ढोल पथक, लांजा आणि स्थानिक ग्रामस्थ, तरुणांनी यावर्षी पुढाकार घेतला. चालू वर्षी मे महिन्यात श्रमदान करून गढीवर स्वच्छता मोहिम राबविण्यात आली. मोहिम राबविण्यापूर्वी या संस्थांनी तरुणाईला सोशल मिडीयाद्वारे एकत्र येण्याचे आवाहनही केले होते. स्वच्छतेपूर्वी गढीला झाडा-झुडुपांनी पूर्णतः घेरलेले होते. या टीमने वाढलेली ही झुडुपे बाजूला करण्याबरोबरच कचरा आणि गवतही साफ केले. राजापूर जवळच्या नाटे गावातील किल्ले यशवंतगडाची हिंदवी स्वराज्य प्रतिष्ठान (राजापूर), शिव संघर्ष संघटना (नाटे), राजा शिवछत्रपती परिवार आणि शिवप्रेमींकडून किल्ल्याची साफसफाई केली जाते. गतवर्षी जागतिक वारसा दिनाचे औचित्य साधून दुर्गवीर प्रतिष्ठानच्या सदस्यांनी २४, २५ नोव्हेंबरला येथे संवर्धन मोहिम राबविली होती. मोहिमेंतर्गत गडाचा दरवाजा, तटबंदी, चौथरे स्वच्छ करण्यात आले. यासाठी स्थानिकांसह एकूण ३५ जणांनी मोहिमेत सहभाग घेतला होता. किल्ले यशवंतगडाची विक्री झाली आहे. सातबारा उताऱ्यावरील नोंदीनुसार गडाची मालकी विश्वनाथ रघुनाथ पत्की यांच्याकडे आहे. त्यांनी हा किल्ला ९९ वर्षांच्या कराराने आंबोळगड येथील अरविंद तुकाराम पारकर यांना विकला आहे. १८ ऑक्टोबर २०१२ रोजी ३५ लाख रुपयांना या गडाची विक्री झाल्याचे, माहिती अधिकाराचा उपयोग करून समीर शिरवडकर यांनी जाहीर केले होते. राजापूर शहरातील किल्ला अर्थात ब्रिटीश वखारीची पुनर्बांधणी करून तिथे पुरातन वस्तूसंग्रहालय आणि कलादालन उभारण्याच्या दृष्टीने पालकमंत्री रविंद्र वायकर यांनी अर्थसंकल्पीय तरतुदीसाठी मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांना फेब्रुवारी २०१९ मध्ये पत्र दिले आहे. या वखारीचे जतन व्हावे यासाठी स्थानिकांनी नवा आराखडा तयार केला आहे. अर्जुना नदीकिनारी असलेली ही वखार ब्रिटिशांनी सन १७०८ मध्ये बंद केली. त्यानंतर बराच काळ इथे सरकारी कचेऱ्या कार्यरत होत्या. इमारत मोडकळीस आल्यानंतर काही सकारात्मक घडेल या हेतूने अनेक वर्षे शासन दरबारी प्रयत्न करून अपयश आल्यावर सन २००४ मध्ये राजापूर नगरपरिषदेने / सार्वजनिक बांधकाम विभागाने ही वखार पाडली. सध्या ही वखार राज्याच्या गृह विभागाच्या अखत्यारित आहे. या वखारीतून ईस्ट इंडिया कंपनीचे अधिकारी शिवरायांच्या हालचाली लंडनला कळवित असतं.

भौगोलिक रचनेमुळे आपल्या सह्याद्रीत दुर्गांची विविधता अधिक आहे. महाराष्ट्र हे मोठ्या संख्येने गड-किल्ले असलेले देशातील एकमेव राज्य आहे. प्रत्येक गड-किल्ल्याचा स्वतंत्र इतिहास, भौगोलिक महत्व आहे. हिंदवी स्वराज्यासाठी किल्यांनी दिलेले योगदान अतुलनीय आहे. गेल्या काही वर्षांपासून गडकिल्यांच्या स्वच्छता आणि संवर्धन कामाला चांगले दिवस येताहेत. ठिकठिकाणच्या शिवप्रेमी संघटना स्वतःच्या खिशातून पैसे खर्च करून ही कामे आपणहून करत आहेत, हे अभिनंदनीय आहे. हे करत असताना संवर्धनाच्या नियमांना धरून करणे आवश्यक आहे. इतिहासाचा अभ्यास आणि गडकिल्ल्यांचे जतन, संवर्धन हे स्वतंत्र अभ्यासण्याचे विषय आहेत. संवर्धन करताना वास्तू सर्वेक्षण, पुरातत्त्वीय, जीआयएस, रेखाटने आदिंचा उपयोग करून किल्ल्याची विविधांगी ऐतिहासिक माहिती गोळा करता येते. या माहितीच्या आधारे किल्ल्यावरील पुरातन वास्तू, स्थळांचा शोध घेतला जाऊ शकतो. साऱ्या लेखी नोंदी ठेवता येतात. शासनाच्या सांस्कृतिक मंत्रालयाने किल्ले किंवा पुरातन वास्तू जतन करण्यासाठी तयार केलेल्या दत्तक योजनेचाही विचार केला जाऊ शकतो. या योजनेच्या आधारे किल्ला संवर्धनासाठी दत्तक घेता येऊ शकतो. स्वच्छता आणि संवर्धन या विषयात काम करणाऱ्या संस्थांनी दत्तक योजनेत पुढाकार घेतला तर गड-किल्यांचे पावित्र्य अधिक जपले जाईल !

धीरज वाटेकर

पत्ता : ‘विधीलिखित’, १२६३-ब, कांगणेवाडी रोड, खेंड, चिपळूण ४१५६०५, जि. रत्नागिरी.            मो. ९८६०३६०९४८, ई-मेल - dheerajwatekar@gmail.com,  ब्लॉग  : dheerajwatekar.blogspot.com

(पूर्वप्रसिद्धी : दुर्गांच्या देशातून दिवाळी अंक २०१९)