मालदोलीतील “रामचंद्र वासुदेव मराठे न्यास” हेरिटेज वास्तू

शास्त्रीय वेगळेपणास पर्यटनात स्थान हवे !

चिपळूण तालुक्यातील मालदोली गावात साधारणत: नव्वदहून अधिक वर्षांपूर्वी उभारण्यात आलेल्या "त्या" अभियांत्रिकी नवल ठरलेल्या “रामचंद्र वासुदेव मराठे न्यास” या हेरिटेज वास्तूला कोकण पर्यटन नकाशात स्थान मिळायला हवे. खाडीकिनारी वसलेल्या मालदोली गावातील या वास्तूची आजची काठीण्यपातळी पाहता तिचे संपूर्ण नियोजन करणारी व्यक्ती त्या काळातील अभियांत्रिकी क्षेत्रातील तद्य जाणकार असावी, या मताशी कोणीही सहज पोहोचेल इतकी सुरेख उभारणी असलेल्या वास्तूचा शास्त्रीय वेगळेपणा वर्तमान पिढीसमोर यायला हवा. 

साडेसात एकर जागेतील अंदाजे २ हजार चौ. फूट आकाराच्या या वास्तूची अंतर्गत रचनेविषयी श्रीकांत बापट यांनी, राज्य आदर्श शिक्षक पुरस्कार विजेते विलास महाडिक यांच्या उपस्थितीत सविस्तर माहिती दिली. मुख्य दरवाजापासून अगदी पाठीमागील दरवाजापर्यंत सरळ रेषेत मोकळी जागा ठेवण्यात आली असून (कॉरिडॉर) त्याच्या दोनही बाजूला वास्तूतील खोल्यांचे नियोजन करण्यात आले आहे. पहिल्या मजल्यावर मोठा हॉल आहे. वास्तूच्या आतून आणि बाहेरून पहिल्या मजल्यावर जाण्यासाठी लाकडाचे स्वतंत्र दोन जीने आहेत. उंचीवरील जीने चढताना कोणाही ज्येष्ठ नागरिकाला आधाराची गरज पडणार नाही वा तो चढताना दमणार नाही यानुसार या जीन्याची तंत्रशुद्ध रचना साकारण्यात आली आहे. जीना पाहिल्यानंतर या वास्तूच्या शास्त्रीय व अभ्यासपूर्ण उभारणीची सहज कल्पना येते. वास्तूतील काही खोल्या गरजेप्रमाणे एकमेकांना जोडल्या आहेत. जेवणासाठी लागणारे मसाल्याचे मिश्रण बनविण्यासाठी, मिक्सर नसलेल्या काळातील घडीव “पाटा” येथे आहे. पाण्यासाठी विहीर तसेच पाठीमागील बाजूकडील डोंगरात असलेल्या झऱ्यांचे पाणी, विशिष्ठ उंचीवर १० बाय २० फूट आकाराचे मोठाले टाके बांधून साठविण्यात आले आहे. आजही तब्बल नव्वद वर्षांनंतरही या वास्तूतील लाकडाला काही झालेले नाही. त्या काळात या लाकडाला कोणतीतरी महत्वाची प्रतिबंधक व्यवस्था केलेली असणार हे नक्की आहे.

वास्तूतील जवळपास वीस-बावीस खोल्यांना प्रत्येकी  दोन दरवाजे, दोन खिडक्या, भिंतीतील दोन कपाटे आहेत. खिडक्यांना चार झडपा आहेत. यामुळे शास्त्रीयदृष्ट्या दिवसा आवश्यक असणारा चौफेर सूर्यप्रकाश वास्तूतील प्रत्येक खोलीत उपलब्ध होतो. सायंकाळी किमान सात वाजेपर्यंत वास्तूला वीजेची आवश्यकता भासत नाही. प्रत्येक दरवाज्याला व्हेंटीलेटर्सची रचना आहे. कौलारू बांधणीच्या या वास्तूतील आतील छताच्या रीपांचा भाग वास्तुसौन्दर्याचा विचार करून फळ्या मारून बंद करण्यात आला आहे. ज्यामुळे पावसाळ्यातील छोट्याश्या किरकोळ लिकेजपासून सुटका होते आहे. कौले बदलावयाची असल्यास छतावर चढून बदलावी लागतात, आजच्या काळात हे काम आपणास जिकीरीचे वाटत असले तरीही त्या काळात हे अवघड वाटणारे काम सहज करण्याचे कौशल्य आणि क्षमता असणारी माणसे असतं, हे यातून आपणास प्रतीत होते. छताच्या “लगी” आज नव्वदीनन्तरही मजबूत असून त्यांना कोठेही बाक आलेला नाही. वास्तविकत: जेथे दाब पडतो, तेथे लाकडाला बेंड येतो, पण हे येथे घडलेले आपल्याला दिसून येत नाही. छप्पराच्या ९ इंच आय बीमची मजबुती नव्वद वर्षांनंतरही सहज नजरेत भरते. भिंतींचा मूळ गिलावा अजिबात हललेला नाही व त्याचे तुकडे गळून पडलेले नाहीत. पहिल्या मजल्याच्यावर पोटमाळा आहे. पूर्वी खेडेगावात माणूस आजारी पडला आणि तो वैद्यकीय उपचारार्थ स्वत: चालत जाण्याच्या स्थितीत नसेल तर त्याकरिता वापरावयाची “डोली” येथे आहे. या वास्तूतील खोल्यांच्या सर्व दरवाजे-खिडक्या उघडल्या तर त्या बंद करायला किमान ३० मिनिटांचा अवधी लागतो. घराच्या एका कोपऱ्याचा छोटासा भाग पाया बांधून सोडून देण्यात आला आहे.

वास्तू परिसरात ८० आंब्याच्या झाडांच्या साधारणत: तीन-चार कलमांमागे एखादे बकुळ, सोनचाफा, खुरी (खूप सुंदर वास असलेले रानटी फुलाचे झाड) आहे. या फुलझाडांना फारसे व्यापारी मूल्य नाही, तरीही येथील ही अशी लागवड अभ्यासू मानवी मनाला बुचकळ्यात टाकते. शेतकऱ्याला आपल्या फळबागेतून भरघोस उत्पन्न हवे असते.  त्यासाठी भरपूर पीक यायला हवे, याकरिता वनस्पती शास्त्रानुसार भरपूर परागीकरण व्हायला हवे. परागीकरण होण्याकरिता कीटक भरपूर यायला हवेत. कीटकांना सुगंध हवा आहे. स्त्रीकेसर आणि पुंकेसर एकत्र येवून भरपूर परागीकरण व्हावे, म्हणून या सुगंधी झाडांची रचना येथे आहे. हे सारे नियोजन करणारा मनुष्य हा शेतीतील प्रचंड जाणकार होता. आज यातील सर्व झाडे पाहण्यास मिळत नाहीत. पण अंदाज येऊ शकेल इतकी ४० फूट उंच सोनचाफा आदि झाडे आहेत. कोकम, फणस, काजू, औषधी गुणधर्म असणारी चवई केळी, साग आदि झाडे परिसरात आहेत. झाडांकरिता चिरेबंदी पाटाच्या माध्यमातून, घराच्या वापरातून बाहेर पडणाऱ्या पाण्याची व्यवस्था करण्यात आली आहे.

अगदी सुरुवातीच्या काळात मधुकाका बर्वे यांच्यामुळे, विविध सेवाभावी प्रकल्पांसाठी ही वास्तू विश्व हिंदू परिषद महाराष्ट्र प्रदेशास   दान मिळाली.  या वास्तूचा नोंदणीकृत “रामचंद्र वासुदेव मराठे न्यास” १० मे १९८५ रोजी करण्यात आला. दानपत्र यशवंत परशुराम मराठे यांनी केले होते. शिक्षण, वैद्यकीय साहाय्य, दारिद्र्य निवारण, नैसर्गिक आपत्ती परिहार, उपेक्षितांचा उत्कर्ष, ग्रामविकास, नैतिक व सांस्कृतिक प्रबोधन, संस्कृत भाषा शिक्षण हे या न्यासाचे मुख्य उद्देश आहेत. न्यासाचे अध्यक्ष म्हणून प्रकाश साठे, सचिव श्रीकांत उर्फ भाऊ बापट, विश्वस्त अनिरुद्ध भावे, श्रीनिवास केतकर, दत्ताराम केतकर, राजाभाऊ जोशी, पिनाकिन मराठे (मूळ मालकांचे वंशज) काम पाहतात. सुरुवातीस येथे सुमारे २० वर्षे बिरवाडी-महाड येथील डॉ. गोखले यांनी आरोग्य प्रकल्प राबविला. छोट्यां-मोठ्या वैद्यकीय शस्त्रक्रिया त्या काळात येथे होत. या वास्तूत काही वर्षांपूर्वीपर्यंत महिलांच्या प्रसूती व्हायच्या. वास्तूत आजही आपणाला “ऑपरेशन थिएटर” नावाचा फलक आपल्याला दिसतो. तद्नंतर सुमारे १५ वर्षे हा भाग दुर्लक्षित राहिला. सध्या येथे महान मुलांसाठी फिरते मोफत वाचनालय आणि मोफत संगणक प्रशिक्षण वर्ग चालतो. वाचनालयात राष्ट्र पुरुषांची ५०० पुस्तके आहेत. परिसरातील गावात वाडीनिहाय त्यांचे वितरण होते. पुस्तके आठवड्याला बदलली जातात. सारिका मोरे या संगणक प्रशिक्षण वर्ग चालवितात. व्यवस्थापक म्हणून रत्नागिरीचे  सौ. व  श्री. गजानन नारायण मुळ्ये काम पाहातात. जोडप्यांना आवश्यक स्वतंत्र खोल्या, भरपूर पाणी, निसर्गरम्य परिसर, डांबरी रस्त्यापासून अगदीजवळ, दूरचित्रवाणी, मनोरंजन आणि खेळ या करिता वास्तूच्या चौफेर जागा आहे. गावात वैद्यकीय अधिकारी आहेत. त्यामुळे या वास्तूत आपण उत्तम वृद्धाश्रम साकारू शकतो, असा मनोदय यावेळी श्रीकांत  बापट यांनी बोलून दाखविला. अगदी नुकतीच जून महिन्यात नामवंत विचारवंत राजन खान यांनी या वास्तू वैभवाची भेट देऊन पाहणी केली होती.

आधुनिकीकरणाच्या रेटय़ात जुन्या हेरीटेज वास्तू हळूहळू नष्ट होत आहेत. आपल्या पूर्वजांप्रमाणे वास्तू वैभव उभारणे आज आपल्याला शक्य नसले तरी जे आहे त्याचे संवर्धन करणे गरजे आहे.  सुदैवाने मराठे कुटुंबीयांनी मालदोली गावातील हा ऐतिहासिक वारसा जपून योग्य हाती सपुर्द केला आहे. त्यामुळे वास्तूशास्त्रीयदृष्टया या हेरिटेज वास्तूचे संवर्धन होत असताना तिच्याकडे पर्यटकही आकृष्ट व्हायला हवा. “त्या” काळात पुण्याच्या पोलीस खात्यात वरिष्ठ पदावर काम करणारे रामचंद्र वासुदेव मराठे यांनी आपल्या तत्कालीन अभ्यासू आणि विचारवंत अभियंता असलेल्या खूप जवळच्या मित्राच्या मार्गदर्शनाखाली या वास्तूची उभारणी केली आहे. हे सारे वैभव त्या काळात मालदोली सारख्या अगदी ग्रामीण भागात कसे उभारले गेले ? हे एक आश्चर्यच आहे.  “त्या” अभियंत्याला आजच्या अभियंता दिनी मानाचा मुजरा करायलाच  हवा !

अधिक माहिती...

मालदोलीतील “रामचंद्र वासुदेव मराठे न्यास” या हेरिटेज वास्तूचा नकाशा आणि संपूर्ण काम हे विश्वविख्यात अभियंता  भारतरत्न डॉ. विश्वेश्वररया यांनी आपले पुण्यातील मित्र पोलिस खात्यातील वरीष्ठ अधिकारी रामचंद्र वासुदेव मराठे यांच्याशी असलेल्या त्यांच्या मैत्रिखातर केले होते, अशी माहिती या संबंधात गेल्या 2-3 पिढ्यांपासून चर्चेत आहे. याबाबतचा कोणताही लेखी पुरावा उपलब्ध नसल्याने याबाबत अधिकाराने कोणी बोलू शकत नाही, हे नक्की. मात्र नव्वद वर्षांपूर्वी कोकणातल्या खाडीकिनारी वसलेल्या गावात अशा प्रकारची देखणी, भव्यदिव्य वास्तू उभारली जाणे आणि आज वयाच्या शंभरितही ती वास्तू जशीच्या तशी उभी असलेली पाहायला मिळणे, यात अभियांत्रिकी कसब आहे आणि डॉ. विश्वेश्वरय्या हे मराठे यांचे पुण्यात असताना मित्र असल्याची माहिती विचारात घेता यात तथ्य असावे. प्रत्यक्ष वास्तू पाहिल्यानंतर हे सामान्य बुद्धिमततेचे काम नाही, हे आपल्याला स्पष्ट जाणवते.          

धीरज वाटेकर                                                                            

पर्यटन अभ्यासक - स्थापत्य अभियंता

"प्रतिभासंगम का ? व कशासाठी ?"

पूर्वप्रसिद्धी दैनिक सागर 7.9.1998

सहज सुचल म्हणून...

7 सप्टेंबर 1998...

आजपासून बरोबर 19 वर्षांपूर्वी, आजच्या दिवशी दैनिक सागरने प्रकाशित केलेल्या "प्रतिभासंगम का ? व कशासाठी ?" या लेखाने आमचा "प्रकाशित लेखन प्रवास" सुरु झाला. आणि याच तारखेला जन्मलेल्या सखीशी (रूपाली अरविंद जाधव-पोलादपूर) आम्ही 7 वर्षांपूर्वी विवाहबद्ध झालो.

लग्नानंतर बायकोचा जन्मदिवस आठवणीत असणे, सुखी संसारासाठी आवश्यक असल्याचे या विषयातील तज्ज्ञ सांगतात. नियतीने, निसर्गशक्तीने, परमेश्वराने आमच्यासारख्या लेखन प्रांतात कार्यरत मनुष्याच्या नशीबी असा योगायोग जुळवून आमच्या लेखन कार्याला अधिकचे बळ पुरविले आहे, असे आम्ही मानतो.

आजच्या दिनी "त्या" निसर्गशक्तीस वंदन...!

सौ. पत्नीस हार्दिक अभिष्टचिंतन...!

धीरज वाटेकर

'हेदवी'तील ‘श्रीदशभुजलक्ष्मीगणेश’ मंदीर

डाव्या मांडीवर अष्टसिद्धिंपैकी ‘सिद्धलक्ष्मी’ विराजमान असलेल्या श्रीगणेशाचे कोकण किनारपट्टीवरील गुहागर तालुक्यातील हेदवी येथील ‘श्रीदशभुजलक्ष्मीगणेश’ हे पेशवेकालिन दुर्मिळ व एकमेवाद्वितीय स्वरूप गणेशभक्तांना आकर्षित करते. तीन बाजूंनी डोंगर आणि एका बाजूला समुद्राने वेढलेल्या हेदवीतील या लक्ष्मीगणेश मंदिराच्या परिसरात गेल्यावर मनाला एक शांतता लाभते. मंदिराचा पूर्वेतिहास फारसा उपलब्ध नसल्याने या मंदिराला काही कथांचेही वलय मिळाले आहे.

सुमारे साडेतीनशे वर्षांपूर्वी तत्कालीन पेशव्यांनी एका मंदिरात स्थापना करण्यासाठी खास काश्मीरहून ही मूर्ती मागवली होती. मात्र ती ठरलेल्या वेळेत न आल्यामुळे नियोजित मंदिरात दुसऱ्याच मूर्तीची प्रतिष्ठापना करण्यात आली. काश्मीरहून आलेली मूर्ती गणेशाचे उपासक आणि तीर्थाटन करून धर्मप्रबोधनाचे कार्य करणाऱ्या केळकरस्वामी नामक गणेशभक्ताकडे देण्यात आली. एका कथेनुसार, याच दरम्यान पुण्याच्या एका जहागीरदाराला केळकरस्वामींच्या कृपाशीर्वादाने पुत्र झाला होता. त्यांनी केळकरस्वामींना मंदिर बांधण्यासाठी अमाप धन दिले. धन व मूर्ती घेऊन केळकरस्वामी हेदवी या आपल्या जन्मगावी आले आणि त्यांनी मंदिर बांधले. 

दुसऱ्या एका कथेनुसार पेशव्यांच्या द्रव्य सहाय्यातूनच हे मंदिर बांधले गेले. ही वैशिष्टय़पूर्ण मूर्ती स्वामींना दिलेल्या दृष्टांतानुसार घडवलेली आहे. दोन फूट उंचीच्या आसनावर साडेतीन फूट उंचीची शुभ्रधवल संगमरवरी मूर्ती विराजमान आहे. या मूर्तीला दहा हात असून डाव्या मांडीवर अष्टसिद्धिंपैकी एक ‘सिद्धलक्ष्मी’ बसलेली आहे. उजव्या वरच्या पहिल्या हातात चक्र, दुसऱ्यात त्रिशूळ, तिसऱ्यात धनुष्य, चौथ्या हातात गदा व पाचव्या आशीर्वादाच्या हातात महाळुंग फळ आहे. डाव्या बाजूच्या पहिल्या हातात कमळ, दुसऱ्यात पाश, तिसऱ्यात नीलकमळ, चौथ्या हातात दात (रतन) व पाचव्या हातात धान्याची कोंब आहे. सोंडेत अमृतकुंभ अर्थात कलश दिसतो. गळ्यात नागयज्ञोपवीत आहे. या गणेशमूर्तीच्या पुढय़ात एक तांब्याची मूर्ती आहे. त्या मूर्तीवर षोडशोपचार केले जातात. त्यापुढे पादुका असून त्यावर शेंदूर वाहिला जातो. गाभाऱ्यात मोक्याच्या ठिकाणी आरसे बसवल्याने मूर्तीवरील कोरीवकाम पाहता येते. गाभाऱ्यात कुठेही उभे राहिले तरी मूर्ती आपल्याकडे पाहत असल्याप्रमाणे त्रिमितीय नेत्ररचना आहे.

नेपाळमध्ये अशा स्वरूपाच्या मूर्ती आहेत. पूर्वी भारतात अशा शस्त्रसज्ज मूर्ती पूजायचा अधिकार केवळ सेनानेतृत्व करणाऱ्या सेनापतीस असे. संपूर्ण पेशवाईत अशा तीन-चार मूर्ती तयार करण्यात आल्या होत्या. मंदिराभोवती किल्ल्याची आठवण करून देणारा तट, वैशिष्टय़पूर्ण दगडी दीपमाळ, सुंदर फुलांचा बगीचा, मंदार, शमी, आम्रवृक्ष, कळसाचा व घुमटाचा आकार एकूणच हिरव्या-निळ्या पाश्र्वभूमीवरील गुलाबी रंगाचं प्राधान्य असलेले हे मंदिर अनेक अर्थाने महत्त्वाचं आहे. सन १९९५ पर्यंत हा सारा जंगलमय दुर्लक्षित परिसर काकासाहेब जोगळेकर व शंभू महादेव हेदवकर यांनी प्रयत्नपूर्वक सन १९५६ मध्ये जीर्णोद्धारित केला आहे. मंदिर गुहागरपासून मोडकाआगर- पालशेतमार्गे २४ कि.मी. अंतरावर आहे. तर चिपळूणपासून ५१ कि.मी. अंतरावर आहे.

याच हेदवी गावात आलात तर समुद्रकिनाऱ्यावर ‘समुद्रघळ’ नामक निसर्गनवल पाहण्यासारखे आहे. उमामहेश्वराच्या मंदिरामागे काळ्याकभिन्न खडकात एक भेग पडली असून भरतीचे पाणी वेगाने आत शिरून निर्माण होणारा जलस्तंभ पाहणे केवळ अविस्मरणीय आहे.

धीरज वाटेकर

हेदवी गणेश मंदिर 

दैनिक लोकसत्ता (मुंबई वृत्तांत) सप्टेंबर २०१०

शिवपूर्वकालीन दक्षिणाभिमुख "गणेशगुळे"

रत्नागिरीच्या दक्षिणेला २० कि.मी. अंतरावर शिवपूर्वकालीन श्रीलंबोदराचे स्थान आहे. दर्यावर्दी गलबतवाल्यांचा गणपती म्हणून ओळखले जाणारे स्थान सागरकिनारी वसलेल्या निसर्गसंपन्न गणेशगुळे या गावी आहे. ‘गुळ्याचा गणपती पुळ्याला गेला’ या जुन्या म्हणीमुळे अनेक अख्यायिकाही आहेत. हे ठिकाण पावसच्या स्वामी स्वरूपानंदांपासून अवघ्या २ कि.मी. अंतरावर असून स्वामींची या स्थानावर अढळ श्रद्धा होती.

पौराणिक कथेनुसार लंबासुराचा वध करण्यासाठी अवतरलेले लंबोदर हे गणपतीपुळे येथे युद्ध करीत असताना लंबासुर गणेशगुळे येथे पळाला. तेथेही लंबोदराने त्यास गाठले. आपले प्राण वाचविण्यासाठी लंबासुर मध्य प्रदेशातील ॐकार ममलेश्वर येथे आला व त्याने नर्मदेत उडी मारली. लंबोदराने शिवाची उपासना करून लंबासुर वधासाठी आवश्यक त्रिशूळ शिवाकडून प्राप्त करून घेतले. लंबासुराचा वध केला. तेव्हापासून गणशगुळे, गणपतीपुळे व ॐकारेश्वर (मध्यप्रदेश) येथील पंचसोंडय़ा गणपती ‘लंबोदर’ या नावाने ओळखले जाऊ लागले.

स्थानिक कथेनुसार पावस गावचे ग्रामस्थ रामचंद्रपंत चिपळूणकर हे दशग्रंथी ब्राह्मण गणेशभक्त पोटशूळाच्या विकाराने आजारी पडले. आजार असह्य झाल्याने गणेशगुळे येथील समुद्रात जीव द्यायला निघाले. परंतु वाटेतच इतक्या वेदना सुरू झाल्या की त्यांना पुढे जाता येईना, त्यामुळे तेथेच एका झुडुपात ते पडून राहिले. तेथे त्यांनी गणेश अनुष्ठान व नामस्मरणाला प्रारंभ केला. जीवघेण्या वेदनांमध्येही त्यांची निरपेक्ष करुणायुक्त उपासना सुरूच होती. यातूनच त्यांना श्रीगणेशाची ध्यानावस्था प्राप्त झाली. २१ दिवसानंतर श्रीगणेशाने त्यांना दृष्टांत दिला, ‘तू व्याधीमुक्त होशील. माझे येथे अवशेषात्मक वास्तव्य आहे. येथे तू माझे मंदिर बांध. या कामी तुला सातारचे शाहू महाराज मदत करतील.’ येणेप्रमाणे शाहू महाराजांनाही दृष्टांत होऊन त्यांचा जासूस आर्थिक मदतीसह गणेशगुळे येथे पोहोचला. यातूनच या मंदिराची उभारणी झाली. चिपळूणकरांचा पोटशूळ गणेशकृपेने बरा झाल्याची वार्ता गावात पसरली. त्यातून हा गणपती पीडितांच्या व्याधी व दु:ख नाहीसे करणारा म्हणून प्रसिद्धी पावला. 

या काळात दु:खी व पीडित लोक मोठय़ा प्रमाणावर श्रीगणेशाची उपासना करू लागले. गणपतीच्या नाभीतून पाण्याची संततधार वाहत असे. हे पाणी गोमुखातून बाहेरच्या बाजूला पडे. परंतु नंतर एके दिवशी ‘शिवाशिवीमुळं’ हे झिरपणारे पाणी बंद पडले. त्याच दिवशी गणपतीने गणेशगुळ्याहून गणपतीपुळे येथे स्थलांतर केले, अशी आख्यायिका सांगतात. स्थलांतरादरम्यान गणेशपावलांचे ठसे पावस मार्गावरील डोंगरात दिसतात, असे म्हणतात. स्थानिक भंडारी समाजाचे हे महत्त्वाचे श्रद्धास्थान असून समुद्रप्रवासापूर्वीच्या त्यांच्या विधीवत पूजनातून ‘गलबतवाल्यांचा गणपती’ अशी एक ओळख या ठिकाणाला मिळाली.

हे मंदिर जांभ्या दगडात बांधलेले असून चौथरा डोंगराच्या पाश्र्वभूमीवर ४० फूट उंचीचा आहे. मंदिरात प्रवेश करण्यासाठी २ द्वारे आहेत. या दोनही दालनांना जोडणारी १२ फूट उंचीची शिळा म्हणजेच श्रीगणेश असे मानले जाते. संपूर्ण डोंगर गणेशमय झाला आहे. अनेक गणेशभक्तांना या ठिकाणी श्रीगणेश साक्षात्कार झाला आहे. भाद्रपद शुद्ध चतुर्थीला येथे तीन दिवसांचा उत्सव साजरा होतो. माघी गणेशोत्सवात येथे मोठी यात्रा भरते. मंदिराचे आवार निसर्गरम्य असून येथे ७० फूट खोल विहीर आहे. पश्चिमेस पसरलेला अथांग सागर अन् अनेक ठिकाणी खाडीच्या स्वरूपात जमिनीत शिरलेली समुद्राचे पाणी यातून जाणवणारे नयनरम्य निसर्गसौंदर्य येथे दिसते.

धीरज वाटेकर

  दैनिक लोकसत्ता (मुंबई वृत्तांत) शुक्रवार, १७ सप्टेंबर २०१०

सर्वसमावेशक स्वातंत्र्याच्या शोधात...

सार्वभौम भारताचा आज ७० वा स्वातंत्र्यदिन. स्वातंत्र्याचे महत्व समजण्यासाठी कधीतरी “गुलाम” असावे लागते. ते गुलामीचे जीणे जगलेली पिढी आज कार्यरत नसल्याने आणि उरलेल्या आम्हा सर्वांना गुलामी माहिती नसल्याने दिवसागणिक स्वातंत्र्याचे महत्व कमी होते आहे की काय? अशी स्थिती सध्याच्या सुट्टीच्या मानसिकतेने निर्माण केली आहे. अर्थात दुसऱ्या बाजूने आजची तरुणाई सर्वसमावेशक भारतीय स्वातंत्र्याचा शोध घेत असल्याचेही दिसते. २०१४ च्या लोकसभा निवडणुकीत पंतप्रधान म्हणून नरेंद्र मोदींचा झालेला उदय याचेच द्योतक आहे. खरेतर स्वातंत्र्याच्या बीजांचा आज वटवृक्ष व्हायला हवा होता. परंतु गत ७० वर्षांत आम्हाला वटवृक्षमय सर्वसमावेशक विकास साधता आलेला नाही. म्हणूनच मोठ्या विश्वासाने तरुणांनी भारतीय राजकारणाला वळण दिले आहे. तो विश्वास जपत आगामी काळात सर्वसमावेशक विकासाच्या दिशेने कार्यरत राहिल्यास आपण “अतुल्य भारत” साकारू शकू.

भारताला स्वातंत्र्य ७० वर्षांपूर्वीच मिळालंय. पण मिळालंय म्हणजे नक्की कुणाला मिळालंय ? ज्यांना आजही स्वातंत्र्य मिळालेलं नाही त्यांना ते कधी मिळणार ? ज्यांना मिळालं नाही आणि ज्यांना मिळालंय ते कोण आहेत ? अशा अनेक अंगाने भारतीय स्वातंत्र्याचा विचार व्हायला हवा. जेव्हा जेव्हा देशात महिलांवरील सामूहिक अत्याचार - बलात्काराची घटना घडते तेव्हा तेव्हा अनेक संवेदनशील मने या देशाबद्दल, देशाच्या आत्मियतेबद्दल विचार करू लागतात. अनेकदा हा देश आपला नसावा, या भावना बळावतात. या देशात नियमित दंगली होत असतात. दुर्दैवी दलित अत्याचार, पुतळा विटंबना, विविध पुरस्कार वापसी या घटना तर ठराविक अंतराने घडतातच. भावनेची किंमत मोजून मानवी मतांच्या स्वातंत्र्याचा लिलाव देशात या काळात बहरतो हा इतिहास आहे. कोकणात तर अगदी शुल्लक अपवाद वगळता शेतकरी आत्महत्या करीत नाहीत. त्याला कारणेही तशीच आहेत. परंतु  इतरत्र या देशातील शेतकरी आत्महत्या करतात, परंतु व्यापारी कधी आत्महत्या करीत नाहीत. या देशातील गिरणी कामगार देशोधडीला लागले पण गिरणीमालक मात्र गब्बर झाले. शाळेत असताना “भारत माता की जय” म्हणताना रक्त सळसळायचं, स्फूर्ती यायची, प्रचंड अभिमान वाटायचा आजही वाटतो. परंतु या देशात जातीवर आधारित समाजव्यवस्था अस्तित्वात असल्याचं कळायला लागल्यापासून देश या संकल्पनेला तडा जाऊ लागलाय. देशाची घटना, त्यातून निर्माण होऊ शकणारी लोकशाही, प्रजासत्ताक संकल्पनेतून घटनाकार भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी पाहिलेलं स्वप्न प्रत्यक्षात अस्तित्वात आलंच नाही. यास्तव, आज या देशातील सार्वत्रिक समाजमन कशाचाही विचार न करता मृतमय जीवन जगत प्रत्येक विशेष स्मरण दिन हा सुट्टी दिन म्हणून घालवतो आहे.

देशभर सगळीकडे थोड्या फार फरकाने चाकोरीबद्ध पद्धतीने आपण  स्वातंत्र्यदिन साजरा करतो आहोत. जगातल्या सर्वात मोठ्या लोकशाहीतले आम्ही एक स्वतंत्र नागरिक आहोत म्हणजे नक्की काय ? जे काम करण्यासाठी मला पगार दिला जातो, ते करण्यासाठी नागरिकांकडून मनाला येइल तेवढं 'चहापाणी' घेणे म्हणजे स्वातंत्र्य ? रहदारीचे नियम माहित असूनही ते न पाळणे म्हणजे स्वातंत्र्य ? जमल्यास वर्षातले दोन दिवस देशाच्या नावाने सोडून बाकीचे सारे दिवस गावभर वाट्टेल तिथे मावा, गुटखा खाऊन थुंकणे म्हणजे स्वातंत्र्य ?  रोज संध्याकाळी नाक्यावर बसून आमच्या माताभगिनींची, त्यांनी आत्महत्या करेपर्यंत छेड काढणे म्हणजे स्वातंत्र्य ? हजारो जीवांचे मोल देऊन छत्रपती शिवाजी महाराजांनी कमावलेल्या गडकिल्ल्यांच्या दौलतीवर दारू सिगरेट पिणे म्हणजे स्वातंत्र्य ? बायकांनी नोकरी व्यवसायाप्रमाणे सार्वजनिक ठिकाणी दारू सिगरेट पिण्यातही पुरुषांची बरोबरी करणे म्हणजे म्हणजे स्वातंत्र्य ? सामाजिक ऐक्यासाठी सुरु केल्या गेलेल्या सार्वजनिक गणेशोत्सवाच्या मंडपात जुगार खेळणे म्हणजे स्वातंत्र्य ? अर्थात आपल्या मनाला येईल तसं वागणं म्हणजे स्वातंत्र्य, असे आजकाल काहीसे दिसते आहे. आजच्या आणि पुढच्या पिढीकडून पूर्व राष्ट्रपती, भारतरत्न डॉ. अब्दुल कलाम यांच्या फार मोठ्या अपेक्षा होत्या परंतु आपण आज आजूबाजूला पाहतो तेव्हा 'स्वातंत्र्य आणि स्वैराचार' या दोन वेगळ्या गोष्टी आहेत हे माहित आहे की नाही ? असा प्रश्न पडावा अशी स्थिती निर्माण झाली आहे. माझे स्वातंत्र्य हे  माझा स्वैराचार होणार नाही याची काळजी आपण प्रत्येकाने घ्यायला हवी. कारण असंख्य स्वातंत्र्यसैनिकांच्या बलिदानानंतर आपणाला स्वराज्य तर मिळालेय  परंतु सुराज्य येण्याकरिता ते गरजेचे आहे .

आजची पिढी म्हणजे नुसताच धिंगाणा, कशाची काही पडली नाही आहे, सदैव  मोबाइल आणि इंटरनेट, ना कशाची काळजी, ना  जबाबदारी असे मागच्या पिढीचे एक सामुदायिक मत आहे. काही अंशी ते खरेही आहे. राष्ट्राभिमानाच्या कल्पना वेगळ्या असतील परंतु त्या आजच्या तरुण पिढीला राष्ट्राभिमानी भावनेपासून दूर लोटता येणार नाही. काळाप्रमाणे व्यवस्था बदलतात परंतु हा सारा बदल चुकीचा असतो असे नाही. देशाप्रतीची कृतज्ञता व्यक्त करण्यात आजची पिढी मागच्या पिढीइतकी आक्रमक नाही, पण आक्रमकता हेच केवळ  राष्ट्राभिमानाचे प्रमाण असू शकत नाही. तेव्हाचे राजकारणी आणि आजचे राजकारणी यांत जसा फरक तसाच तेव्हाच्या राष्ट्राभिमानात आणि आजच्या राष्ट्राभिमानात फरक फरक पडत गेला आहे.  आज १५ ऑगस्टचा “स्वातंत्र्योत्सव” आपल्या परीने साजरा करण्याचे अनेकांनी मार्ग शोधलेत. १५ ऑगस्ट, २६ जानेवारीच्या सुट्टीचं हे वास्तव आहे की अनेकजण त्या दिवशी उशिरापर्यंत अंथरुणात लोळत पडतात आणि संपूर्ण दिवस इतर सुट्टीप्रमाणे घालवतात. एकमेकांना १५ ऑगस्टचे छान-छान ‘मेसेजेस’ पास करतात. फेसबूकवर राष्ट्रप्रेमाचे संदेश, फोटो अपलोड करतात. ज्या मातीत, देशात आपण लहानाचे मोठे झालो, वाढलो, बहरलो, त्या देशाचं आपण काही देणं लागतो ही भावना निर्माण करायला आपली व्यवस्था कमी पडते आहे. देशासाठी आयुष्य वाहिलेल्यांना खरी श्रद्धाजली देण्यासाठी त्यांच्यासारखे जीवन जगण्याची तयारी ठेवावी लागले. कदाचित हे विधान अतिशयोक्ती वाटेल परंतु, सातत्यानं केलेली एखादी छोटी गोष्ट मोठं ध्येय गाठण्यात यशस्वी ठरत असते. या दिवशी आपण अनेक गोष्टी करू शकतो एखाद्या ऐतिहासिक स्थळाला भेट देऊन त्याची माहिती करून घेणे, मुलांना, देशभक्तांची माहिती देणे, स्वातंत्र्य संग्रामावरील पुस्तक वाचन, स्वातंत्र्यानंतर भारत अनेक आव्हानांना कसे सामोरे  गेला याची माहिती करून घेणे, देशातील इस्त्रो, बीएआरसी, अशा संस्थांची माहिती करून घेणे आदि अनेकांचा समावेश होऊ शकेल. 

व्यक्तिश: आम्ही आजच्या स्वातन्त्र्यादिनाला, पहिल्या स्वातंत्र्यदिनी पाकिस्तानातील कराची शहर अनुभवलेल्या दिवसांसह कोकणच्या प्राथमिक शिक्षण क्षेत्रातील ४१ वर्षांच्या सेवाकाळाचा जीवनप्रवास यशस्वी केलेल्या, महाराष्ट्र शासनाचा राज्य आदर्श शिक्षक पुरस्कार प्राप्त चिपळूण येथील ८५ वर्षे वयाचे सेवानिवृत्त अपग्रेड़ मुख्याध्यापक मोरेश्वर महादेव परांजपे गुरुजी यांचा जीवनप्रवास शब्दबद्ध असलेल्या आम्ही लिहिलेल्या (धीरज वाटेकर) "प्राथमिक शिक्षणातील कर्मयोगी" या चरित्र ग्रंथाचे तरुणाईचे उपस्थितीत समारंभपूर्वक प्रकाशन करण्याच्या निमित्ताने स्वातंत्र्यपूर्व काळ समजून घेण्याचा प्रयत्न करणार आहोत.

ज्यांना स्वातंत्र्यदिन आणि प्रजासत्ताक दिन यातला फरक समजत नाही असे नेते या देशाने पाहिलेत.  देशातील सर्व सामान्यांचे प्रतिनिधित्व करणाऱ्यानी स्वातंत्र्याचे रोपटे लावले आणि ते राजकारण्यांनी पोखरले अशी समाजाची भावना आहे. या पोखरण्यावर औषध नाही, सारे एका कंट्रोलच्या बाहेर गेले आहे. पूर्वी लालबहाद्दूर शास्त्री पंतप्रधान असताना देशात एकेवर्षी दुष्काळ पडला होता तेव्हा त्यांनी लाल किल्ल्यावरून भाषण करताना “देशात दुष्काळ पडला आहे आजपासून मी सायंकाळचे जेवण बंद करणार आहे” असे जाहीर केले त्यानंतर जनतेला आवाहन करण्याची गरज पडली नाही. मध्यंतरी माजी संरक्षण मंत्री शरद पवार यांच्या वाढदिवसाच्या निमित्ताने सर्व विचारप्रवाहांचे लोक एकाच व्यासपीठावर आले, देशाने राजकीय सर्वसमावेशकता पाहिली. विकसनशील भारताच्या प्रयत्नात ही राजकीय सर्वसमावेशकता दिसायला हवी म्हणजे स्वातंत्र्यदिन समाजाला आपलासा वाटू लागेल. अर्थात आपला देश खरोखरच एक बलाढय राष्ट्र म्हणून जगासमोर येण्याचा असा काही प्रयत्न करताना दिसत असेल तर या देशाचे नागरिक म्हणून आपलीही काही कर्तव्ये आहेत. यात भारतीय संविधानाचे पालन, राष्ट्रध्वज व राष्ट्रगीत यांचा आदर करणे, आपल्या राष्ट्रीय स्वातंत्र्य लढय़ास ज्यामुळे स्फूर्ती मिळाली, त्या उदात्त आदर्शाची जोपासना व त्यांचे अनुसरण करणे, भारताची सार्वभौमता, एकता व एकात्मता उन्नत राखणे, धार्मिक, भाषिक व प्रादेशिक किंवा वर्गीय भेदांच्या पलीकडे जाऊन अखिल भारतीय जनतेमध्ये एकोपा वाढीला लावण्यासाठी कार्यरत राहाणे, आपल्या “संमिश्र संस्कृती” या  समृद्ध वारशाचे जतन करणे, नैसर्गिक पर्यावरणाचे रक्षण, सजीव प्राण्यांबाबत दयाबुद्धी, विज्ञाननिष्ठ दृष्टिकोन, मानवतावाद, शोधक बुद्धी, सार्वजनिक संपत्तीचे रक्षण करणे, आपला देश सतत यशाच्या चढत्या श्रेणी प्राप्त करेल यासाठी सतत प्रयत्नशील राहाणे आदींचा समावेश आहे.

आज देशात ‘स्वच्छ भारत अभियान’ आणि ‘मेक इन इंडिया’सारख्या उपक्रमांमुळे जागतिक पातळीवर भारताचे स्थान उंचावत आहे. ‘मेक इन इंडिया’, ‘स्मार्ट सिटी’ आणि ‘स्कील इंडिया’सारखे  देशांतर्गत उत्पादनाला (जीडीपी) चालना देणारे उपक्रम आर्थिकदृष्ट्या लाभदायी ठरणारे  आहेत. त्यामुळे देशात रोजगाराच्या नवीन संधी निर्माण होतील, थेट परदेशी गुंतवणुकीस चालना मिळेल. ‘जन धन योजना’ आणि ‘बेटी बचाओ, बेटी पढाओ’सारख्या योजनाही समाजात बदल घडवून आणू शकतात. संपूर्ण देशातील लोकांच्या मनात वरील योजनांमुळे अभिमानाची भावना आणि सकारात्मक दृष्टिकोन निर्माण झाला आहे हे खरे असले तरी सरकारने सर्वतोपरी प्रयत्न करूनही ज्या गतीने या योजनांच्या घोषणा झाल्या, त्या गतीने त्यांची अंमलबजावणी झालेली नाही. अर्थात त्याकरिता वेळ द्यावा लागणार हे नक्की आहे. दुर्दैवाने वर्तमान काळातील मानवी समुदायाला टप्प्याटप्प्याने नाही तर तात्काळ फार मोठ्या बदलांची अपेक्षा आहे. कितीही पद्धतशीर नियोजन आणि कार्यप्रणालीचे  योग्य व्यवस्थापन राबवूनही योजनांची प्रत्यक्षात अंमलबजावणी करताना येणाऱ्या अडथळ्यानी या देशाला गत ७०वर्षात ग्रासले आहे. वास्तविक कायदेमंडळ, प्रशासन, न्यायव्यवस्था आणि प्रसारमाध्यमे या लोकशाहीच्या चार स्तंभांनी मनापासून हातात हात घालून काम केले तर या देशात मोठा बदल घडून येऊ शकतो, देशवासीयांची  तशीच अपेक्षा आहे. भारतानेच जगाला योग्य दिशा दाखवावी, हे प्रत्येक भारतीयाचे स्वप्न आहे. ते पुरे करण्यासाठी, गुंतवणूक, रोजगार, आर्थिक विकासाबरोबरच शांतता, प्रगती आणि मैत्री यांची शाश्वती देणारी ‘वसुधैव कुटुंबकम’ ही उक्ती सत्यात उतरविण्यासाठी चार स्तंभांचीच भूमिका महत्वाची आहे.

अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य, मानवी हक्काच्या नावाने वैचारिक धोबीघाट तयार करून आपापली वैचारिक धुणी धुण्याचा प्रकार देशात नेहमीच सुरु असतो. या देशात राज्यघटनेने राष्ट्रगीत म्हणून मान्यता दिलेल्या ‘वंदे मातरम्’ सारख्या गीतालाही विरोध होतो. अशा अनेक घटना पाहाता, भारतात देशहितासाठी मोठे संघटित सामर्थ्य उभे करण्याची गरज राहणार आहे. लोकशाहीपद्धतीनेच अनेक प्रश्नांना सणसणीत उत्तरे द्यावी लागणार आहेत. ती उत्तरे देण्याची ताकद आजच्या तरुणाईत नक्की  आहे. फक्त “सर्वसमावेशक स्वातंत्र्याच्या शोधात...” असलेल्या या तरुणाईला तसा विश्वास देऊ केल्यास आपला सर्वांचा भारत आगामी काळात जगात “अतुल्य” बनेल.

धीरज वाटेकर, चिपळूण