देवर्षी नारद पत्रकारिता पुरस्काराच्या निमित्ताने...

पत्रकारितेच्या क्षेत्रातील विशेष कामगिरीसाठी विश्व संवाद केंद्र मुंबई यांचा ‘देवर्षी नारद’ यांच्या नावाने दिला जाणारा पत्रकारितेतील प्रतिष्ठेचा पुरस्कार स्वीकारताना (१७ ऑगस्ट, दादर मुंबई) आम्हाला झालेला आनंद भविष्यातील नव्या संकल्पनांसाठी दिशादर्शक आणि अधिकची ऊर्जा देणारा आहे.

 

२५ वर्षे मागे वळून पाहाताना आज, मनातल्या भावना कागदावर उतरवताना झालेली द्विधावस्था आणि व्यासपीठावरून व्यक्त होताना आलेलं अवघडलेपण आठवतंय. हा पुरस्कार महाराष्ट्र सरकारच्या सूचना आणि माहिती महानिदेशालयाचे महानिदेशक आदरणीय ब्रजेश सिंह (आय.पी.एस.) यांच्या हस्ते मिळाला याचाही आनंद मोठा आहे. या पुरस्कारासाठी आमची निवड केल्याबद्दल विश्व संवाद केंद्राचे अध्यक्ष, ज्येष्ठ पत्रकार आदरणीय सुधीर जोगळेकर सर, परीक्षक श्रीमती अश्विनी मयेकर (संपादक-साप्ताहिक विवेक), श्री. प्रसाद काथे (संपादक - जय महाराष्ट्र न्यूज चॅनल), श्री. प्रणव भोंदे (माजी संपादक - विश्व संवाद केंद्र, मुंबई) यांना धन्यवाद देतो. तसेच आम्हास नियमित लेखन’बळ’ देणाऱ्या जिज्ञासू वाचकांप्रति मनापासून कृतज्ञता व्यक्त करतो.

 

देवर्षि नारद हे ब्रह्मज्ञानी संत, उत्तम प्रभावी वक्ते आणि संवादक होते. मोठ्या सार्वजनिक उद्दिष्टांच्या पूर्ततेसाठी त्यांनी आपल्या बोलण्याच्या आणि संवादशक्तीचा वापर केला होता. आपण त्यांना पहिले वार्ताहर मानतो. त्यामुळे त्यांच्या नावाचा हा पुरस्कार स्वीकारणे सन्मान आहे. भक्तश्रेष्ठ नारदमुनींना आम्ही मनोभावे वंदन करतो. पुरस्कार म्हणून मिळालेली देवर्षी नारदमुनींच्या अप्रतिम शिल्पाची भेट आता आमच्या वैयक्तिक संग्रहालयाची शान वाढवेल.

 

पत्रकारिता ही फक्त पत्रकारांनीच करावी असं वाटणारा काळ मागे पडल्यालाही बराच काळ लोटलाय. विश्व संवाद केंद्र हे याची ठोस दखल घेणारे व्यासपीठ आहे. आजकाल प्रामाणिकपणा दुर्मीळ होत चालला आहे. अस्सल गोष्टी दिसेनाशा झाल्यात. सगळ्यात भेसळ असते. माणसांच्या विचारातही भेसळ होऊ लागली आहे. या पार्श्वभूमीवर ‘दीर्घकालीन यशासाठी ‘विश्वास’ हा सर्वात कळीचा मुद्दा असतो’ हे नव्या पिढीला समजावून सांगण्याची आवश्यकता आहे. आपल्याला आपल्या वर्तनातून ‘आदर्श पत्रकारिता कशी करावी?’ हे सांगता आलं नाही तरी चालेल पण ‘कोणत्या दिशेने जाऊ नये’ हे तरी ठळकपणे सांगता आलं पाहिजे. हा विचार जपण्याचा प्रयत्न आम्ही गेली २५ वर्षे केला आहे.

 

सध्याच्या काळात, आपल्या मताचं (भूमिकेचं) झाड उन्मळून पडू नये एवढी काळजी आपण घेत राहूया. ती घेण्याचे सामर्थ्य देवर्षी नारदमुनींनी आपल्याला द्यावे, अशी प्रार्थना करतो.

 

धन्यवाद.

धीरज वाटेकर

 

पुरस्कार सोहळा वृत्त लिंक (२१.२७ ते २२.४३ मिनिटे) ::

https://kokanmedia.in/2024/08/17/vishwasamwadkendra-2/

 

पुरस्कार सोहळ्याची व्हिडिओ लिंक (२१.२७ ते २२.४३ मिनिटे) ::

https://youtu.be/jLQB3EZhuGA?si=RXVG_Yg_JEGYavdt

महापुरानंतरचं चिपळूण

           मागील दहाएक वर्षांत बॅकवॉटर टुरिझम आणि क्रोकोडाईल सफारीसाठी प्रयत्नपूर्वक प्रसिद्धी पावलेल्या कोकणची सांस्कृतिक राजधानी असलेल्या ब्ल्यु डायमंड सिटी ‘चिपळूण’ला २२ आणि २३ जुलै २०२१ रोजी बसलेल्या महाप्रलयंकारी महापुराच्या तडाख्याने उद्ध्वस्थ केले. समुद्राच्या भरतीचे पाणी, कोयना जलविद्युत प्रकल्पाच्या कोळकेवाडी धरणातून सोडण्यात आलेले पाणी आणि आकाशातून होणारी अतिवृष्टी यांच्या अभद्र एकत्रीकरणातून शहराचे अंदाजे २ हजार कोटींचे नुकसान झाले. चिपळूण शहर किमान १० वर्षे मागे सरले. यात सर्वाधिक कोण भरडला गेला असेल तर तो इथल्या वाशिष्ठी नदी किनारी पूर्वांपार वास्तव्य करून असलेला सर्वसामान्य समाज आणि बाजारपेठेतला सामान्य व्यापारी. अशातही चिपळूणात वर्षानुवर्षे प्रलंबित असलेले आणि कथित भ्रष्टाचाराने बरबटलेले अनेक विकास प्रकल्प महापुराच्या चिखलात ‘मनसोक्त’ न्हाऊन निघाले. महापुरानंतर मदतीचाही महापूर चिपळूणने अनुभवला. या साऱ्यात शासनाकडून चिपळूणला काय मिळाले ? हे शहर पूर्ववत उभं करायला शासन यंत्रणा कितपत मदत करेल ? याची उत्तरं आज देणं कठीण आहे. ‘ऑफबीट’ पर्यटनासाठीची स्वतंत्र ओळख निर्माण करू पाहणाऱ्या कोकणच्या या सांस्कृतिक राजधानीचं दु:ख पुसण्याची आणि तिला पुन्हा गतवैभव प्राप्त करून देण्याचं धाडस कोणी दाखवू शकेल का ? महापुरानंतरचं चिपळूण अभ्यासताना अस्वस्थ करणाऱ्या ह्या प्रश्नाचं उत्तरच मिळत नसल्याने चिपळूणच्या विकासाचा मागील तीसेक वर्षांचा इतिहास काळ्या अक्षराने नोंदवावा लागेल असं उद्विग्नतेने वाटून जातं.

बाहेरून येऊन चिपळूण शहरात वास्तव्याला असलेले किंवा स्थायिक झालेले बरेचसे अपार्टमेंट्समध्ये वास्तव्याला असतील. मग या साऱ्याची सर्वाधिक झळ कोणाला बसली असेल ? तर नदी किनारी पारंपारिक वास्तव्य असलेल्या सर्वसामान्य चिपळूणकराला. ज्याच्या वेदनांशी शासन नावाच्या यंत्रणेला काही देणंघेणं असू शकत का ? अर्थात ‘ग्लोबल वॉर्मिंग’च्या काळ्याकुट्ट अंधारात पावसाचे प्रमाण वाढत जाणार आहे. यंदा (२०२१) राज्यातल्या अनेक ठिकाणी निर्माण झालेली पूरस्थिती आपण पाहिली आहे. त्यामुळे निसर्ग आम्हाला काही करणार नाही. आम्ही सुरक्षित आहोत, या भ्रमात कोणीही राहू नये. चिपळूणच्या महापुराने १६ वर्षांपूर्वीचे सगळे रेकॉर्ड तोडले. वास्तविक सततच्या पावसाने चिपळूणला नेहमी पुराचा वेढा देणार्‍या वाशिष्ठी नदीने ५ मीटरची धोक्याची पातळी गाठलेली होती. २२ जुलैला नदी सर्वोच्च ७.५ मीटर इतक्या धोकादायक उंचीवरून वाहू लागली. कधी नव्हे तो वाशिष्ठी नदीवरच्या कोकण रेल्वेच्या पुलालाही महापुराच्या पाण्याने स्पर्श केला होता. कोकण रेल्वेची वाहतूक २४ तास बंद राहिली. चिपळूणच्या ज्या भागात गेल्या तीसेक वर्षांत कधीच पाणी भरलं नव्हतं तो भाग तब्बल १२/१५ फूट पाण्याखाली गेला. पुराच्या दृष्टीने मुंबई-गोवा महामार्ग तसा सुरक्षित पण यंदा तिथले शेजारचे नाले नद्या होऊन तुडुंब भरून वाहत होते. शेकडो कुटुंबं पुरात अडकली. अनेकांना रात्र जीव मुठीत धरून काढावी लागली. पुराच्या पाण्यातून साप, मगरी घरात शिरल्या. स्थानिक मदतकार्य सुरु झालेलं पण तत्कालिक मदत पोहोचविण्यात स्थानिक आणि जिल्हा प्रशासन अपयशी ठरलं. आजुबाजूला महापूर असताना, ‘भविष्यात अजून काय बघायला लागणार आहे देव जाणे !’ अशी चिंता सामान्य चिपळूणकरांना सतावत होती. महापूर ओसरल्यानंतरही शहरातील अनेक सखल भागात पाणी साठलेलं होतं. फरशीहून पेठमापकडे जाणाऱ्या पुलावर लोकांनी गुरं बांधलेली होती. लोकांचा आक्रोश, धावपळ, संसारिक जुळवाजुळव सुरु झालेली होती. रस्ता कोणता ? घरं कोणतं ? कळणार नाही इतका २/३ फुट चिखलाचा थर बसलेला. घर साफ करणाऱ्या अनेकांच्या हातात फावडं होतं. महापूरग्रस्त घरांची अवस्था बघवत नव्हती. लोकं पाण्याने इलेक्ट्रॉनिक वस्तू धुऊन काढत होते. पाहाणी करायला येणाऱ्या सर्वाना, ‘आम्हाला मदत मिळेल ना हो ? कष्टानं जमवलेला माझा संसार उघड्यावर पडलाय. मी कुठे जाऊ ? आता काय करू ?’ अशा आर्त स्वरांनी भरलेल्या प्रश्नांना सामोरे जावे लागत होते. चिपळूणात महापूर ओसल्यानंतरही सुरुवातीचे दोन दिवस तरी अनेकांना एका टोकाहून दुसऱ्या टोकाला पोहोचता आलं नव्हतं. मोबाईलला नेटवर्क नव्हतं. वीज नव्हती. रत्नदुर्ग माऊंटेनियर्स, राजू काकडे हेल्प फाऊंडेशन, एनडीआरएफ, तटरक्षक दल, आर्मी, पोलिस, कोस्टगार्ड, नगरपालिका, स्थानिक मच्छीमार, हेल्पिंग हँड्स, जिद्दी माउंटेनिअर्स आदी असंख्य संस्थांचे कार्यकर्ते मदतकार्यात सहभागी झाले होते.

महापुरात चिपळूणातली बाजारपेठ उद्ध्वस्थ झालेय. गेली दोन वर्षे ‘कोरोना’ने नुकसान झालेला इथला सर्वसामान्य व्यापारी महापुरात भरडला गेलाय. त्याला शासनाकडूनही फारसं काही मिळालेलं नाही. व्यापारी अंतर्मनातून कोलमडलाय. बँकाही कागदपत्रांची यादी पुढे करून आडमुठे धोरण वापरून त्याची पिळवणूकच करताहेत, अशी भावना आहे. महापूरग्रस्त लोकांना पंचनाम्याच्या आधारे वेगाने मदत वाटप होत नाही. एकनाअनेक समस्या आहेत. त्या सुटता सुटत नाहीत. या समस्या निर्माण करणारा, त्याचे दुष्परिणाम भोगणारा आणि त्याची फळे चाखणारा एकच आहे, माणूस ! पण तो आपल्या व्यथित बांधवांचे अश्रावलेले डोळे पुसण्याचा प्रयत्न्न करताना दिसत नाही. नाटक मात्र नक्की करतो, हे महापुरानंतरच्या चिपळुणातलं कटूसत्य आहे. तर चिपळूण शहरातील व्यापाऱ्यांना शासनाकडे अनेक खेटा मारल्यावर महापुराच्या ४० दिवसानंतर ५० हजारांची तुटपुंजी मदत मिळायला प्रारंभ झाला. कोकण वगळता उर्वरित साऱ्या ऊस, कापूस, द्राक्ष, धान्य आदी महापूरग्रस्त महाराष्ट्राला भरघोस मदत मिळेल, याची खात्री आहे. त्यासाठी तिथले लोकप्रतिनिधी सरकारवर दबाव आणतील. गरज पडल्यास सरकारही पाडतील. मात्र नेहमीप्रमाणे संकटांचा बळी ठरलेल्या कोकणातील लोकप्रतिनिधी आपला विशेष प्रभाव पाडू शकणार नाहीत. प्रचंड मोठ्या नुकसानानंतरही सरकारदप्तरी कोकण बेदखल राहिल, असे अडीच महिन्यांनंतर स्पष्ट होत आहे. या पार्श्वभूमीवर, ‘डी-मार्ट’चे जाळे भारतभर पसरल्यापासून स्थानिक व्यापाऱ्यांना सातत्याने सर्वसामान्य ग्राहकांच्या रोषाचा सामना करावा लागतो आहे. याला कोकण अपवाद कसा असेल ? २०१८ साली रत्नागिरीत डी-मार्ट सुरु होताना सुरुवातीला स्वातंत्र्यदिन नंतर गणपती आणि मग दसरा असे उद्घाटनाचे मुहूर्त टाळावे लागले होते. भविष्यात कोकणात आणखी काही ठिकाणी ‘डी-मार्ट’ होतील तेव्हा व्यवसायाचा व्यापाऱ्यांना विचार करावाच लागेल. या महापुरात शहरातील नवा आणि जुना बाजारपूल, बाजारपेठ, जुने बसस्टॅन्ड, चिंचनाका, मार्कंडी, बेंदरकर आळी, शंकरवाडी, मुरादपुर, पेठमाप, गोवळकोट, एसटी स्टँड, भोगाळे, परशुराम नगर, खेर्डी, काविळतळी, बहाद्दूरशेख नाका, गुहागर बायपास मार्ग, वीरेश्वर तलाव, भोगाळे आदीसह मुंबई गोवा राष्ट्रीय महामार्गावर महापुराचे पाणी पोहोचले. गोव्याला जाताना महामार्गाच्या डाव्या बाजूला असलेला शहराचा भाग वगळला तर अख्खं शहर महापूरग्रस्त झालेलं. दिवसभर महापुराचे पाणी शहरात थांबून होते. महापुराच्या या थांबलेल्या पाण्याने अनेक प्रश्न निर्माण केले. एन्रॉन पूल खचला, वाहतुकीवर परिणाम झाला. या महापुराने चिपळूणात किमान चारेक वर्षांचा १२/१५ हजार टन कचरा गोळा झाला. सुरुवातीला शहरात मदतीच्या ओघाने इतकी गर्दी वाढली की शहरातील अंतर्गत मार्गाने कचरा शिवाजीनगर येथील कचरा डेपोत नेऊन टाकणे अशक्य झाल्याने तो पवन तलाव मैदानावर डम्प केला गेला होता. या कामी ठाणे महानगरपालिकेने योगदान दिले. अर्थात महिन्यानंतर तो उचलण्यात आला. हे सारे असले तरी चिपळूणचा कचरा प्रश्न अद्यापि सुटलेला नाही. तो धुमसतो आहे.

‘उर्वरित महाराष्ट्रात पूरस्थिती निर्माण झाल्यावर सगळे महत्वाचे प्रशासकीय अधिकारी आणि लोकप्रतिनिधी तिकडे धावले. सरकारने कोकणाकडे बघण्याचा दृष्टिकोन बदलायला हवा’, अशी स्पष्ट भूमिका चिपळूणचे आमदार शेखर निकम यांनी राष्ट्र सेवादलाच्या आपत्ती निवारण परिषदेत (20 ऑक्टोबर २०२१) मांडली होती. या परिषदेत डॉ. जी. बी. राजे, प्रा. राम साळवी, प्रा. राहुल पवार, प्रा. महेश कांबळे, पराग वडके, शाहनवाज शाह, मल्हार इंदुलकर, सचिन मोहिते, शिरीष काटकर या चिपळूणातील अभ्यासकांनीही मांडलेल्या भूमिका नोंदवायला हव्यात. सह्याद्रीत डोंगर कापून रस्ते केल्यावर पावसाचे पाणी झिरपून डोंगरांना भेगा पडल्या आहेत. कोकणात डोंगरांच्या तीव्र उतारावर रस्ते करताना बांधांची व्यवस्था हवी आहे. चिपळूणसह कोकणात अनेक ठिकाणी बाहेरच्या लोकांनी काही वर्षांपूर्वी एकरी १० हजारांना जमिनी घेतल्यात. अशांना इथल्या पर्यावरणाशी काहीही देणंघेणं नाही. त्यांनी सह्याद्रीत रस्ते केलेत. वृक्षतोड होतेच आहे. सह्यादी सरकणार आहे. कोळकेवडी सारखे धरण बरेचसे गाळाणे भरले आहे. आजही चिपळूण शहराला होणारा पाणीपुरवठा लालेलाल आहे. शेतीतील अति यांत्रिकीकरणही पर्यावरणाच्या मुळावर आलेले आहे. घाटावरील सपाट जमिनीवर घेतले जाते तसे रबर, अननस आदी पीक कोकणातल्या डोंगररांगात घेण्याची स्पर्धा सुरु झालेली आहे. त्यासाठी अनधिकृत रस्ते बनवलेत. कोकणात असे सरसकट सपाटीकरण चालणार नाही. इथल्या वणव्यांमुळे जंगल वाढत नाही. दरवर्षी बिया जळतात. अशा डोंगरात सपाटीकरण केलेल्या जमिनीत पाझर तलाव खोदलेत. मुळात डोंगर उतारावर असे तलाव कशाला ? पूर्वी कोकणात घरगुती कारणासाठी भाद्रपदात वृक्षतोड व्हायची. नंतरच्या दीडेक महिन्यातील पावसात वनराईला जोर धरायचा. पण आजची स्थिती काय आहे ? आज कोकणात डिसेंबरनंतर वृक्षतोड मोठया प्रमाणात होते. कोकणात नदी, नाले, तलावापासून ३० मीटर पर्यंत विकासकामे नकोत, असं कायदा म्हणतो. हेळा, हेडा, शेवर, नारळ, करवंद, कोकम, निलगिरी, पांगारा, भेंडी, अर्जुन, असना, बिब्बा, धामण, धावडा, कोकंब, करंज, किन्हई, महारुख, पळस, रिठा, सावर, शिरस, उंबर, वड आदींसह नदी किनाऱ्यावरील खारफुटीची झाड कोकणात तोडली जायलाच नकोत. सध्याच्या पर्यावरणीय स्थितीचा विचार करता नदीकिनारी एकरी ५० झाडे असा असलेला कायदा एकरी किमान १०० झाडे व्हायला हवा. कोकणात डोंगर उतारावर जंगलतोडीला परवानगी मिळू नये. कोकणातल्या गावागावात जैवविविधता नोंदी व्हायला हव्यात. कोकणात आजही पन्नास वर्षांपूर्वीचा दंड झाडं तोडणाऱ्याला लावला जातो. परिणाम लोकं बिनधास्त झाडे तोडताहेत. चिपळूणच्या पूर्वेला कोळकेवाडीपासून कुंभार्ली घाटमाथापर्यंत सगळीकडे डोंगर घसरलेत. तिवरे गंगेचीवाडीत डोंगराला दीड किमी. लांबीची भेग गेलेली आहे. कोयना चौथाटप्पा असलेल्या तांबडवाडीच्या वर २०० एकर शेतीत डोंगरमाथ्यावर पाणी मुरेल अशी तळी खोदण्यात आलीत. कालांतराने हा भाग खाली येणार आहे. तिवरेत झरे पूर्वीपेक्षा ४/५ मीटर अधिक उंच झालेत. याचा अर्थ भूगर्भातील पाणी कमी होत आहे. चिपळूण परिसरातले २० तलाव, ८ पाटबंधारे प्रकल्प गाळाने भरलेत. त्यामुळे जल साठवण क्षमता (water holding capacity) कमी झालेली आहे. भूगर्भशास्त्रज्ञांच्या अभ्यासानुसार कुंभार्ली घाटातील पोफळी येथील वळणावरील हॉटेलपासून अलोरे, शिरगाव, चिपळूणमार्गे थेट समुद्रात भेग गेलेली आहे. अशीच आणखी एक भेग चोरावणेत, मोरवणेत आहे. तिवरे गंगेची वाडी ते पोफळी भागात छोट्या मोठ्या १३९ दरडी कोसळल्यात. सर्वात मोठे प्रशासकीय दुर्दैव म्हणजे राज्यातील सर्वाधिक पर्जन्यमान असलेल्या या भूमीत पाऊस मोजणारी स्टेशन नाहीत. कोकणातील चिपळूणसारख्या महापूर येणाऱ्या शहरात स्थानिक पातळीवर पावसाचे मोजमाप व्हायला हवे आहे. त्याने पर्जन्याचे अनुमान लावणे सोपे होईल.  इथल्या जुन्या बांधकामांचे ऑडीट व्हायला हवेय. चिपळूणला पूर संरक्षक भिंतींचा अभाव आहे. कॉन्क्रीटपेक्षा जाळी आणि नदीत असलेल्या गोट्यांचा वापर करून अशा संरक्षक भिंती बांधायला हव्यात. चिपळूणातली नदी किनाऱ्यावरील कुटुंबे शेतीवर अवलंबून आहेत. त्यांच्या शेतात काचेच्या बाटल्या, काचा यांचा आणि गाळ साचलाय. यंदाचं पीक गेलंय. इथल्या शेतकऱ्यांचं अजून यांत्रिकीकरण झालेलं नाही. हे चांगलं आहे. कोकणात चिपळूणसारख्या नदीकिनारी मानवी वस्ती असलेल्या प्रदेशात rescue house होणे आवश्यक आहेत. धार्मिक अस्मितेची केंद्रे उभारतानाही याचा विचार करता येईल. चिपळूणला लोकसंख्येप्रमाणे आज गटारांची वहनक्षमता राहिलेली नाही. बशीसारख्या अवस्थेत असलेल्या चिपळूणात बांधकाम कसं असावं ? याचं नियोजन नाही आहे. कोयना प्रकल्पातील बोगद्यांचे मकीन नदी किनारी पसरलेले आहे. ते दुष्परिणाम करत आहे. आपण नदीतील पूर्वीचे डोह नष्ट केलेत. तिथली जैवविविधता नष्ट झालेय.  शहराचा पूर्वीचा हरितपट्टा ५०/१०० मीटर होता. आजचा १५ मीटर आहे. चिपळूण शहरातील छोट्या-मोठ्या साऱ्या तलावांचे पुनरुज्जीवन व्हायला हवेय. वाशिष्ठी नदीत अडथळे निर्माण झालेत. ते काढून नदीची वहनक्षमता वाढवायला हवी आहे. महापुरानंतरच चिपळूण नोंदवताना, ज्यांच्या हातात सत्तेची सूत्रे आहेत, त्यांना कोकणच्या आणि चिपळूण सारख्या शहरांच्या भल्याची चाड असायला हवी आहे. तरच आम्हा स्थानिकांच्या मनातला शाश्वत विकास शक्य होणार आहे.

या महापुराचा तडाखा किमान ५ हजार वाहनांना बसला. अनेक वाहने वाहून गेली. सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था पूर्णतः कोलमडली. गेली काही दशके पुनर्उभारणीच्या प्रतिक्षेत असलेला बहाद्दूरशेख नाक्यावरील १९३० सालचा जुना ब्रिटीशकालीन पूल खचला. वाहतूक बंद करावी लागली. वाहनांच्या रांगा पाहायला मिळाल्या. हे कोकणासाठी अजिबात भूषणावह नव्हतं. शेवटी प्रशासनाला लगबग करून गणपतीत चौपदरीकरणातील नवा पूल सुरु करावा लागला. अशा स्थितीतही आमचे लोकप्रतिनिधी ‘बॅनरबाजी’ करायला विसरले नाहीत. पुढे काही दिवसात या नव्या पुलाचा निकृष्ठ दर्जा सर्वांसमोर आला. शहरातील पेट्रोल पंप बंद पडलेले. हायवेवरील एसआर. रेडिज यांचा इंडियन ऑईल पेट्रोल पंप सुरु होता. तिथे वाहनांच्या रांगा, किरकोळ बाचाबाचीचे प्रकार पाहायला मिळाले. रत्नागिरी जिल्ह्यातल्या जवळपासच्या कोणत्याही तालुक्याच्या ठिकाणाहून चिपळूणला पोहोचायला दुप्पट वेळ लागत होता. शहरात मदतीचा ओघ इतका आलेला की वाहनांच्या तासनतास रांगा लागलेल्या होत्या. महापुरात वीज, टेलिफोन, मोबाईल, इंटरनेट आदी यंत्रणा कोलमडल्याच पण मदतीसाठी येणाऱ्या एका हेलिकॉप्टरचीही संदेश वहन यंत्रणा कोलमडली आणि त्यांना भरकटल्याचा अनुभव घ्यावा लागला. तीन तीन औद्योगिक वसाहतींनी वेढलेले चिपळूण शहर महापुराने पुरते कोलमडले. चिपळूणातही बांधकामांना परवानग्या देताना शहराचा भूगोल, पर्यावरणाचे धोके आणि साधनांची उपलब्धता या मुद्द्यांकडे दुर्लक्ष झाले होते. शहररचना, पर्यावरणबदल आणि मानवी वर्तन याचा परिणामस्वरूप  हे घडले. पाणी ही अशी गोष्ट आहे, जी आज साऱ्या पृथ्वीला कवेत घेऊन आहे. पाण्याने सोडलेल्या जमिनीच्या तुकड्यावर मानवजात उभी आहे. पर्यावरणाचा बिघडलेला समतोल आपल्याला गिळंकृत करणार आहे. हे सतत जाणवते आहे.

वाणिज्य शाखेचे पदवीधर असूनही आपल्या चिकित्सक बुद्धिमत्तेच्या बळावर निर्धूर चूल आणि डिफ्युझर टेक्नॉलॉजीचं पेटंट घेणारे चिपळूणातील संशोधक वृत्तीचे ज्येष्ठ जलअभ्यासक विजय जोगळेकर यांची ‘चिपळूण महापूर’ संदर्भातील मते आम्हाला महापूरमुक्तीच्या दृष्टीने सर्वाधिक जवळची वाटतात. घटनेप्रमाणे जनतेच्या मालमत्तेची काळजी घेणे ही सरकारची जबाबदारी आहे. Disaster management act (DMA २००५) ने ते स्पष्ट केले आहे.  २००५ साली चिपळूणला महापूर आल्यानंतर डिसेंबरमध्ये हा कायदा लागू झाला. चिपळूण सारख्या शहरात महापूरमुक्तीचे उपचार न करता थेट पुररेषा आखणे आणि त्याची अंमलबजावणी करू पाहाणे आपत्ती निवारण कायदा २००५ प्रमाणे गुन्हा आहे. हे म्हणजे उपाययोजना न करता लोकांना महापुराच्या पाण्यात बुडवावयाचे आणि पाण्यात बुडाले म्हणून पूररेषेची शिक्षा करायची असं होतंय. वास्तविक चिपळूणच्या पूर्वेकडे कितीही अतिवृष्टी झाली तरीही येणारे पाणी नदीच्या पात्राबाहेर येणार नाही अशी उपाययोजना शक्य आहे.  २१ ते २३ जुलै नंतर ६ सप्टेंबरलाही चिपळूणात अतिवृष्टीची सूचना दिली गेली होती. तेव्हा चिपळूणकर तणावात होते. तेव्हा २४ तासात १९ सेमी. पाऊस  झाला. त्यातील १५  सेमी. पावसाचे पाणी चोवीस तासात वाहून नेण्याची वाशिष्ठी नदीची क्षमता आहे. ४ सेमी. पावसाचे पाणी शहरात काही ठिकाणी साठून राहिले होते. मात्र चिपळूणात जेव्हा ३ दिवसात ७०/८० सेमी. पाऊस पडतो तेव्हा पाणी नदी वाहून नेऊ शकत नाही. ते चिपळूणमध्ये साठते. हे जादा पाणी चिपळूणच्या पूर्वेकडील पट्यात प्रत्येक उपनदीवर छोटी धरणे बांधून थांबवून ठेवायला हवे आहे. पाऊस कमी झाल्यावर ते पाणी नदीपात्राच्या बाहेर येणार नाही अशा पद्धतीने सोडता येईल. यासाठी खाली गेट यंत्रणा असलेली धरणे आवश्यक आहेत. हाच चिपळूणच्या महापुरावर नियंत्रणाचा सर्वोत्तम उपचार आहे. हिच सूचना जोगळेकर यांनी २००५ सालीही केली होती. १६ वर्षांनी जोगळेकर तीच सूचना पुन्हा करताहेत. चिपळूण शहरातील पेठमापातून महाराष्ट्र हायस्कूलकडे जाणारा फरशी ते बाजारपुलापर्यंतचा वाशिष्ठी नदीचा भाग गाळाने भरलेला आहे. तो गाळ काढून नदी खोल करायला हवेय. म्हणजे नदीची जलनित्सारण क्षमता वाढेल. पूर्वेकडून येणारे पाणी अडणार नाही. आजही अस्तित्वात असलेला जुना बाजारपूल तोडून टाकायला हवा. त्याने पाण्याचा प्रवाह अडतो आहे. बाजारपेठेतील शिवनदीवरील छोटा पूल ते वाशिष्ठी नदी पर्यंतचा शिवनदीचा भाग कमालीचा अरूंद झाला आहे. त्याचे रुंदीकरण आणि खोलीकरण आवश्यक आहे. चिपळूणमध्ये पहिले पाणी भरते ते शिवनदीद्वारे. या उपाययोजनेमुळे ते कमी होईल. शहरात बाजारपूलापर्यंत भरतीचे पाणी येते. तेथे आणखी खोदले तर तो भाग समुद्राच्या खाऱ्या पाण्याने अधिक भरेल. आजूबाजूच्या विहीरींचे पाणी आणखी मचूळ होईल. १९६५ साली २४ तासात सर्वाधिक ३५ सेमी. पाऊस झाला होता. २००५ साली हे प्रमाण वाढून ४५ सेमी झाले. तर २०२१ साली धामणंद, पोसरे ते नवजा एवढ्या क्षेत्रात २४ तासात सरासरी ६५/७० सेमी. पावसाची नोंद झाली. हे सारे धोकादायक नियंत्रणाबाहेर आहे. एवढे पाणी एका वेळी नदी पात्रातून वाहून जाऊ शकत नाही. म्हणून सह्याद्रीत हे पाणी अडवायला हवे आहे. चिपळूणच्या पूर्वेकडे किमान ६ टीएमसी इतके (म्हणजे २२ जुलैला चिपळूणला साठलेल्या पाण्याइतक्या क्षमतेची) पाणी अडविणारी धरणे बांधणे आवश्यक आहे. राज्यसरकारने काही वर्षे विकासकामे बाजूला ठेवून बजेटमधील मोठा हिस्सा आपत्ती मुक्तीसाठी खर्च  करायला हवा आहे. तसे न झाल्यास जनतेला कायद्याची लढाई लढावी लागेल. कोकणात उतारावर मोठ्या प्रमाणात वस्ती आहे. ग्लोबलवार्मिंगमुळे ढगफुटींचे प्रमाण वाढणार आहे. अशी वस्ती हलविली पाहिजे. घटनेप्रमाणे नागरिकांच्या जीवित आणि मालमत्तेच्या सुरक्षिततेची जबाबदारी सरकारची आहे. चिपळूणच्या महापूरमुक्तीचे उपाय करताना पूर्वेकडील ४०० चौ.किमी. पाणलोट क्षेत्र नजरेसमोर असायला हवे, हा जोगळेकर यांचा मुद्दा अत्यंत योग्य आहे.

शहराचे आणि कोकणाचे सांस्कृतिक वैभव असलेल्या लोकमान्य टिळक स्मारक वाचन मंदिराचे वस्तुसंग्रहालय या महापुरात उद्ध्वस्थ झाले. शहरातील अनेक संस्थांना महापुराचा फटका बसला. आधी कोरोना आणि आता महापूर अशा कात्रीत इथल्या असंख्य संस्था सापडल्यात. तीच अवस्था पर्यटनाची झालेय. महापुरामुळे इथल्या पर्यटन व्यवसायाला खीळ बसली आहे. पर्यटनदूत समीर कोवळे, ‘ग्लोबल चिपळूण’ संस्थेचे श्रीराम रेडीज, विश्वास पाटील, रत्नागिरी जिल्ह्याचे मानद वन्यजीव रक्षक निलेश बापट यांच्याशी बोलल्यावर याची तीव्रतेने जाणीव होते. महापुराला अडीच महिने उलटले तरीही शहरात स्वच्छता नाही आहे. शहरात महापूर पर्यटनाला आलेल्या लोकांनी, ‘सुधारणा नाही. स्थळांची हानी झालेय. डागडुजी नाही. गांभीर्य नाही.’ असे मुद्दे पुढे नेलेत की काय ? असं वाटावं अशी पर्यटनाची स्थिती आहे. उद्ध्वस्थ गावं का पाहावं ? अशा मनस्थितीत पर्यटकांचा चिपळूणला नकार जाणवतो आहे. पर्यटक दबकूनच इथल्या चौकश्या करताहेत. पर्यटनाला मरगळ आलेय. ग्लोबल चिपळूण टुरिझम मल्टीपर्पज को. ऑप. सोसायटी लि. संस्थेने प्रयत्नपूर्वक गोवळकोट धक्का येथून चालू केलेली ‘वाशिष्ठी बॅकवॉटर आणि क्रोकोडाईल सफारी’ बोटिंग सुविधा आजही बंद आहे. महापुरामुळे बोटीचे मार्ग बदलले आहेत. गोवळकोट धक्का येथील खाडीतील गाळ काढून बोटिंगचा मार्ग मोकळा व्हायला हवाय. शासनाच्या मदतीने गोवळकोट धक्का येथे ग्लोबल चिपळूण टुरिझम मल्टीपर्पज को. ऑप. सोसायटी लि. संस्थेने बांधलेल्या ऑफिसमध्ये गाळ साचलेला आहे. ऑफिस बंद आहे. संस्थेची मोटरबोट आणि इंजिन पाण्यात बुडाले आहे. चिपळूण शहर पर्यटनात महत्वाची भूमिका बजावणारा वाशिष्ठी नदीचा पहारेकरी किल्ल्यावर जाणारा मार्ग पूर्णपणे उखडला आहे. किल्याच्या तटबंदीची पडझड झालेली आहे. याची दुरुस्ती व्हायला हवी आहे. चिपळूणच्या आजूबाजूला असलेले सह्याद्रीतील ट्रेकिंगचे सर्व मार्ग अतिवृष्टीमुळे बदललेत, खचलेत. काही ठिकाणी पूल पडलेत. ते दुरुस्त व्हायला हवेत. विशेषत सह्याद्रीतील पर्यटनसमृद्ध तिवरे गाव पूर्णत: अडचणीत आलेले आहे. शहरातील उद्यानांमध्ये गाळ साचलेला आहे. पडझड झालेली आहे. पर्यटकांचे सोडा, स्थानिकांना घराबाहेर पडण्यासाठी जागा राहिलेली नाही. कोरोना काळात बंद असलेल्या शहरातील जलतरण तलावात गाळ साचलेला आहे. तालुक्यातील कृषी पर्यटन केंद्रांचा पर्यटन व्यवसाय अतिवृष्टीमुळे अडचणीत आला आहे.  शहरातील अनेक हॉटेल्स महापुरात बुडल्याने अडचणीत सापडलीत. महापुरापुर्वी उद्घाटनावरून वाद झालेले आणि दुरुस्ती व ‘कथित’ भ्रष्टाचार कारणे गेली १६ वर्षे बंद असलेल्या इंदिरा गांधी सांस्कृतिक केंद्राच्या उघडण्याच्या आशा जवळपास मावळल्या आहेत. शहरातील एकमेव समृद्ध ‘पवन तलाव’मैदानही चिखल आणि कचऱ्यामुळे अत्यवस्थ अवस्थेत आहे. चिपळूणात मुंबई-गोवा हायवे हा जणू दुतर्फा चेकडॅम झाला आहे. ग्लोबल चिपळूण संस्थेचे ऑफबीट पर्यटन प्रयत्न पाहाता त्यांना दाभोळ खाडीतील पर्यटनासाठी शासनाने इंजिनसह हाऊस बोट द्यायला हवी आहे.

कोकणाबद्दल दर्वदूर सामान्य माणसाच्या मनात आपुलकीची भावना आहे. ही भावना महापुरानंतरच्या मदतीत जाणवली. राजकारण्यांचं कोकणाकडे लक्ष नाही हे स्वातंत्र्यापासूनचं दुखणं कायम असल्याचंही लक्षात आलं. कोकणातले बरेचसे प्रशासकीय अधिकारी हे बाहेरचे असल्याने ते इथल्या सामान्य माणसाच्या दु:खाशी समरस होत नाहीत हेही अधोरेखित झालं. अशा साऱ्या परिस्थितीत सामान्य चिपळूणकरांनी महापुरानंतरच्या काळात काय करायला हवंय ? उद्याच्या कोकणची मानसिकता कशी असायला हवी आहे ? तर कोकणी माणसाने इथल्या निसर्गाचे होत असलेले विद्रुपीकरण आणि त्यातून निर्माण झालेल्या चक्रीवादळे, आपत्ती, दरडी कोसळणे, महापूर, ढगफुटी सारख्या मानवी समस्यांकडे बारकाईने पाहायला हवंय. आगामी पाचेक वर्षे हा एकच मुद्दा डोळ्यासमोर ठेवून येणाऱ्या प्रत्येक निवडणुकीत राजकीय पक्षांना जाब विचारायला हवाय. अन्यथा ‘कालाय तस्मै नम:’ प्रमाणे कोकणच्या निसर्गाचं विद्रुपीकरण मानवी मुळावर येऊन आपलं सर्वांचं अस्तित्व हळूहळू नामशेष होत जाईल.

 

धीरज वाटेकर

‘विधीलिखित’, १२६३-ब, कांगणेवाडी रोड, खेण्ड, चिपळूण ४१५६०५, जि. रत्नागिरी.

मो. ९८६०३६०९४८. ई-मेल : dheerajwatekar@gmail.com,

ब्लॉग  : dheerajwatekar.blogspot.com

(धीरज वाटेकर हे ‘पर्यटन आणि चरित्र लेखन’ या विषयावरील प्रकाशित आठ पुस्तकांचे लेखक असून कोकण इतिहास, ग्रंथ चळवळ, पर्यटन, निसर्ग आणि पर्यावरण आदी सामाजिक जागृतीपर विषयात गेली २४ वर्षे कार्यरत पत्रकार आहेत.)

‘इतके पावसाळे बघितलेत’ म्हणजे काय?

ग्रामीण कोकणात आजही पावसाळ्यात
असे नद्या-ओहोळ-नाले ओलांडावे लागतात 

कोकणच्या दऱ्याखोऱ्यातील माचाळसारख्या (रत्नागिरी) अनेक गावात आजही ‘पावसाळ्याचे दोन महिने नको’ म्हणणारी माणसं भेटतील. याच माणसांनी उराशी कवटाळून जपलेली उबदार ‘पिरसा’ संस्कृती आपल्याला ‘पावसाळ्याचे दोन महिने का नको? आणि ...मी इतके पावसाळे बघितलेत! म्हणजे नक्की काय?’ हे समजावून सांगेल. कोकणातील या जाणत्या माणसांचं अनुभवाचं हे बोलणं ऐकायचं असेल तर तुफानी पावसात काहीशी वाकडी वाट करून मर्यादित जोखीम (calculated risk) उचलून सह्याद्रीच्या दऱ्याखोऱ्यातील गावात बिनधास्त भटकावं लागेल.

खरंतर आपल्याला ‘जीवेत् शरदः शतम्’ म्हणत कोणालाही वाढदिवसाच्या शुभेच्छा देताना ‘मी इतके पावसाळे बघितलेत’ ही ओळ आठवायला हवी. मनुष्याला जीवनात शंभर शरद ऋतू जगायला मिळावेत हा या वाक्याचा अर्थ आहे. पण यातल्या शरद ऋतूच्या मुळाशी वर्षा ऋतू आणि ‘मी इतके पावसाळे बघितलेत’ हेच कारण असावं असं वाटतं. आपल्या भारतीय संस्कृतीतील संवत्सरं आणि पंचांगे पावसावर जवळपास जाणारे भाकित करत असतात. आपल्या दाते पंचांगाचा वापर तर जगभर सन्मानाने होत असतो. अर्थात तरीही प्रत्येक पावसाळ्याचा अनुभव निराळा असतो. कधी दुष्काळ कधी अतिवृष्टी कधी पावसाची सुरुवात अपेक्षेपेक्षा लवकर तर कधी पाऊस खूप वाट बघायला लावतो. अशा साऱ्या पावसाळ्यांची संख्या, वैविध्य आणि तीव्रता यातूनच आपण ‘मी इतके पावसाळे बघितलेत’ या वाक्यापर्यंत पोहोचलेलो असावेत. तर ‘जीवेत् शरदः शतम्’ मधल्या शरद ऋतूचा संबंध हा सुगीच्या दिवसांशी जोडलेला आहे. पावसाळ्याच्या दिवसातून निभाव लागल्यावर साऱ्या कष्टाचं, संघर्षाचं, प्रतिक्षेचं फलित-पिक हाती यायचा हा काळ आहे. पेरलेलं उगवून पदरात पाडून घेण्याचा काळ आहे. गुलाबी थंडी, निरभ्र आकाश, रात्रीचं लख्ख चांदणं असा सुखावणारा आसमंत शंभर वर्षं उपभोगायला मिळणं म्हणजे समृद्ध दीर्घायुष्यचं!

नव्याने सुरु झालेल्या बांधकामासाठी तात्पुरत्या पत्र्याच्या झोपडीत वास्तव्यास असलेल्या निवासी मजुरांना पावसाचा तिटकारा वाटतो. पावसाळ्यात अशा ठिकाणी राहाणे सोपे नाही. जास्त पाऊस पडला की जमीनीतली ओल संपूर्ण खोलीत पसरते. घरातील अंथरुणापासून कपड्यांपर्यंत सर्व काही ओले होत असते. कपडे कुठे सुकवायचे? हाही प्रश्न असतो. शहरातील मजुरांची ही व्यथा तर दुर्गम सह्याद्रीत निवासाला असलेल्यांचे काय होत असेल? नदी किनाऱ्यावरील गावाच्या लोकांना पूर्वांपार शेती करताना किती समस्यांना तोंड द्यावे लागत असेल? शेतीला जायच्या मार्गावरचं नदीचं, ओढ्याचं पात्र नियमित ओलांडताना अनेकदा वाहून जायला व्हायचं. अनेकदा बैलं-गुरं डोळ्यांदेखत वाहून जायची. कधीकधी त्यांना वाचवायला गेलेला स्वतः मात्र दुर्दैवी ठरायचा. असं हे दरवर्षी कुठल्याना कुठल्या गावात हमखास घडायचं. पावसाच्या या फेऱ्यातून वाचलेले ‘जीवेत् शरदः शतम्’चे भाग्यवान ठरतं.

 

बाष्पीभवन होऊन पाणी ढगाद्वारे जमिनीवर कोसळते. पऱ्या, ओहोळ, नदी-नाल्यांतून वाहात सागराला मिळते. पाऊस आपल्याला नखशिखांत चिंब भिजवतो. रिपरिप, रिमझिम, झरझर, टपटप, भुर्रभुर्र, धपधप, अशा कितीतरी आवाजात तो कान देऊन ऐकता येतो. त्याचं रौद्र रूप विविध अडचणी निर्माण करतं. त्या अडचणींवर मात करत जीवन जगण्याची उर्मी ‘मी इतके पावसाळे बघितलेत’ हे सांगण्याची शक्ती प्रदान करतं.

 

पावसाने तुफान बॅटिंग केल्यानंतर खुललेला निसर्ग 

असा खरा पाऊस आपल्याला जंगलात अनुभवायला मिळतो. तिथे तो वेगळे रुप धारण करतो. जंगलातील झाडे, गवत, प्राणी व कीटक या पावसाचे स्वागत करतात कारण ते त्यांचे जीवन असते. पण तिथल्या माणसांना पाऊस नकोसा वाटतो, हे सत्य आहे. पावसाळा हा पाहाण्याचा नव्हे तर अनुभवण्याचा ऋतू आहे. अनुभव घेणे हे जागृत अवस्थेचे लक्षण आहे. बालपणी कधीतरी घराच्या दाराजवळ, अंगणात पाणी आल्यावर किंवा ओहोळाच्या पाटाचे पाणी वाहू लागल्यावर त्यात कागदी होड्या सोडण्याचे उद्योग आपण सर्वानीच केलेले असतील. पण त्याक्षणी आपल्या घरातल्या मोठ्यांच्या समोर कोणत्या अडचणी उभ्या असतात हे आपल्या गावीही नसतं. त्या समजाव्यात असं आपलं वयही नसतं म्हणा! अगदीच नाही म्हणायला, अंगावर शहारे आणत रस्त्यावरून एकटेच फिरणारे एखादे भेदरलेले कुत्र्याचे पिल्लू आपल्या बालमनाचा ठाव घेतं.

 

पूर्वी काय नि आजही काय, पाऊस बेभान होऊन बरसायला लागला की अवतीभोवतीचा परिसर हा नववधूने शृंगार केल्यासारखा हिरवागार दिसू लागतो. बालपणी पायात चपला नसायच्या तेव्हा मोकळ्या पायाने घराच्या बाजूच्या माळरानावर मित्रांसोबत पायानेच एकमेकांवर वाहणारं पाणी उडवताना कधीकधी पाय घसरून पडायला व्हायचं. वारा सुरू झाला की छत्र्यांचे कमळ व्हायचे. अनेकदा धुक्याच्या पांघरूणात आपलं घरही अस्पष्ट दिसायचं. ग्रामीण कोकणातली मुलं ओलेचिंब होऊनच शाळेत पोहोचायची. मुसळधार पावसापुढे रेनकोट, छत्रीचा टिकावही लागायचा नाही. शाळेत दिवसभर कुडकुडत बसावं लागायचं. शाळा सुटल्यावर भर पावसात रानवाटा तुडवत, धावत, शर्यती लावत मुलं घराकडे निघायची. घरात आल्यावर पहिल्यांदा कुठं जायचं तर पिरश्याजवळ! ‘पिरसा’ पावसाळ्यात उबेसाठी सतत जळणाऱ्या एखाद्या लाकडाची चुल किंवा धग होय. कधीकधी हे पेटते लाकूड आढ्याला दोरीने बांधून खाली लाकडे पेटवून जाळ करत. पिरसा ही पावसाळ्यात शेतीचे कपडे आणि विशेषता घोंगडी सुकवण्यासाठी तयार केलेली बांबूच्या लाकडाची चौकट ज्याला दांडी म्हणत. ज्याखाली भिंतीलगत आग पेटवलेली असायची. याच्या आधारे आजूबाजूला घोंगडी, शेतीचे कपडे वाळत घातले जातं.

 

पिरसा 

पिरश्याची धगधगणारी आग पावसात बाहेरून शेतीचं काम करून आलेल्यांना उब द्यायची. पिरश्यावर पाठ, कंबर शेकवली की दिवसभराचा त्रास जरा कमी वाटायचा. ही आग दिवसभर पावसात गारठलेलं शरीर उबदार करायची. दमलेल्या शरीराचा थकवा घालवायची. या पिरश्यात काजू किंवा फणसाच्या वाळवलेल्या आठला भाजून खाण्यातला आनंद शब्दातीत. कारण पिरश्यावर भाजून खाल्लेल्या काजू आणि आटलांची चव अवर्णनीय होती. बाहेर धोधो पाऊस, कोकणी घराच्या कौलावर सुरु असलेलं पावसाचं संगीत, कौटुंबिक गप्पा, गरमगरम पिठलं-भाकरी, तर कधी रानभाजी पचवलेल्या ताटातलं बालपण संघर्षाची अफाट क्षमता बाळगून होतं. आज पिरसा आणि हे सारं अतिदुर्मीळ झालंय. आमची संघर्षाची क्षमता कमीकमी होत चाललीय. मग आम्हाला , ‘...मी इतके पावसाळे बघितलेत!’ याचा अर्थ कुठून समजणार आहे?

 

'माचाळ'वासी ग्रामस्थ मांडवकर यांच्या समवेत एक क्षण

अलीकडे विरंगुळा म्हणून मोबाईलवर स्क्रोलिंग करताना, ‘...मी इतके पावसाळे बघितलेत!’ या वाक्याचा गंमतीदार उपयोग केलेला दिसून आला. जुन्याचा आदर करणं जितकं महत्त्वाचं तितकंच नव्याविषयी विचार करणंही महत्त्वाचं आहे, हे मान्यच आहे. पण सध्याच्या कुटुंबव्यवस्थेत अशा वाक्याचं गांभीर्य जाणणाऱ्या पिढीसोबत आपण किती जगतोय? तो काळ, ती माणसं, त्यांचा दैनंदिन संघर्ष किती समजून घेतोय? हा संशोधनाचा विषय बनलेला आहे. त्यामुळे सोशल मिडीयावर सक्रीय वावर असलेल्या आणि ‘किती पावसाळे बघितले?’ सारख्या वाक्यांचं गांभीर्य प्रसंगी समजू न शकणाऱ्या पिढीला हे सारं सांगावसं वाटलं. बाकी, आमचा आवडता ऋतू ‘पावसाळा’च आहे.

 

जळवांचे साम्राज्य असलेल्या मुचकुंदी नदीच्या उगमस्थानी...

धीरज वाटेकर

मो. ९८६०३६०९४८ 

Tickell's Blue Flycatcherचं बाळंतपणं

१६ जुलै २०२४

आषाढी एकादशीलाच आकाशी झेप घेऊन श्रीपरमेश्वर दर्शन घ्यायची यांचीही तीव्र इच्छा तर झाली नसेल ना? असा विचार उगीचच मनात करत असताना नीलिमा (Tickell's Blue Flycatcher) पक्ष्याच्या पिल्लानं त्याच्यापासून किंचित दूरवर असलेल्या अंगणातील भल्यामोठ्या आंब्याच्या एका नाजूक डहाळीवर डोळ्यादेखत झेप घेतली आणि त्याच्या आई-वडिलांच्या मागील तीनेक आठवड्यांच्या संगोपन-मेहनतीचं सार्थक झालं. त्या दिवशी (१७ जुलै २०२४) सायंकाळी घरट्याजवळ काहीतरी आवाज झाला म्हणून बघायला बाहेर आलो तेव्हा घरट्यातील एक पिल्लू (बहुदा थोरलं) खिडकीला असलेल्या लोखंडी ग्रीलच्या आडव्या गजावर बसलेलं दिसलं. खेण्ड (चिपळूण) घरातील मागील १५ वर्षांच्या वास्तव्यात परसदारी हिरवाई फुलवण्याचा प्रयत्न करत असताना नीलिमा पक्ष्याने पहिल्यांदाच घरटे केल्यामुळे आम्हीही शक्य तेवढा वेळ निरीक्षणात घालवला.

Tickell's Blue Flycatcherचं नाव ब्रिटीश पक्षीशास्त्रज्ञ सॅम्युअल टिकेल यांच्या पत्नीच्या स्मरणार्थ दिलेलं आहे. पक्ष्याचं निसर्गातील वर्तन त्याच्या शरीरावरील मोहक निळा, फिकट निळा-राखाडी, केशरी आणि पांढऱ्या रंगांच्या पार्श्वभूमीवर मनाला अत्यंत उत्साहवर्धक अनुभूती देतं. नीलिमा पक्ष्याचे निरीक्षण करताना त्याच्या पंखांची रंगछटा प्रचंड आनंद देते. सतत जागोजागी फिरत राहण्याच्या सवईमुळे यांना नर्तक पक्षी म्हणूनही ओळखले जाते. नीलिमा पक्षी साधारणपणे चिमणीपेक्षा थोडा लहान आकाराचा (११ ते १२ सें.मी.) आहे. यातील नर पाठीकडून निळा, पोटाकडे पांढरा, गळा व छातीचा भाग तांबूस, खांद्यावरचा काही भाग आणि भुवया आकाशी रंगाच्या असतात तर मादी नरापेक्षा फिकट रंगाची असते. हा पक्षी भारतासह श्रीलंका, म्यानमार, इंडोनेशिया या आशियाई देशात आढळतो. Tickell's Blue Flycatcher खरंतर जंगलातील पक्षी आहे. तो झाडी, बांबूची झाडे, पानगळीची जंगले, सदाहरित जंगले, लहान झुडपी जंगले, बांबूचे बेट आणि हिरवळीने समृद्ध बागांच्या वातावरणात वास्तव्याला असतो. बहुतेक वेळा पहाटे आणि संध्याकाळच्या वेळी सर्वात जास्त सक्रिय असतो. या पक्ष्याच्या आहारामध्ये प्रामुख्याने उड्डाण करताना चतुराईने पकडलेल्या कीटकांचा, काही अपृष्ठवंशी आणि अळ्यांचा समावेश असतो. कधीकधी जमिनीवरून रांगणारे कीटकही गोळा करतो. त्याचे हे वर्तन सध्याच्या बदललेल्या वातावरणाशी जुळवून घेणे ठरावे.

१८ जून २०२४

मार्च ते ऑगस्ट हा काळ या नीलिमा पक्ष्यांचा वीणीचा काळ आहे. आमच्याकडे १८ जूनच्या दरम्यान पक्ष्याने घरटे करायला सुरुवात केलेली. पाने, मूळ, शेवाळे, बारीक गवत, वनस्पतींचे तंतू आदी साहित्य वापरून बनविलेले घरटे सहसा बांबूच्या बुंध्यात, झाडाच्या पोकळीत-खोडात किंवा खडकांमध्ये असते. मात्र कुठेही जागा न मिळाल्याने पक्ष्याने साधारणपणे नियमित साहित्याचा उपयोग करून आमच्या घराच्या ईशान्येला असलेल्या खिडकीच्या (पांढऱ्या काचांची स्लायडिंग विंडो) डाव्या कोपऱ्यात घरटे केले होते. घरट्या समोरून फारशी मानवी ये-जा नसल्याचे अचूक हेरून त्याने हे घरटे बनवले होते. हे लक्षात येताच आम्हीही कुटुंबीयांना पुढील किमान महिनाभर हॉलची खिडकी अजिबात न उघडण्याच्या, खिडकीला धक्का न लावण्याच्या आणि अंगणाची विशेष स्वच्छता न करण्याबाबत सांगितलं होतं. इकडे १९ जूनला पक्ष्याचे घरटे पूर्ण झालेले, मादीही घरट्यात बसलेली पण अंडी अजून घातलेली नव्हती. नर आणि मादी घरट्यापासून अगदी जवळ वावरत होती. याचा अर्थ त्यांनी हे घरटे पूर्णपणे स्वीकारलेले होते. नीलिमा पक्ष्याने परसदारी पहिल्यांदाच घरटे केल्याने आम्हीही आनंदून गेलो होतो. नीलिमा मादीने घरट्यात २३ जून रोजी पहिलं अंड घातलं. प्रजनन हंगामात नीलिमा मादी एकावेळी ३ ते ५ अंडी देते याची वाचनात आल्याने आमची पाहाणी सुरु होती. २३ जून रोजी पहिले अंडे घातल्यानंतर २४ जूनला दुसरे तर २६ जूनला घरट्यात एकूण ४ अंडी घातलेली दिसली. फिकट तपकिरी रंगाची आणि तुटक लालसर रेषा असलेली अंडी होती. 

इतर कार्यबाहुल्यांमुळे पुढील आठ-दहा दिवस आणि त्यानंतरही आम्हाला घरट्याकडे विशेष लक्ष पुरवता आले नाही. मात्र तरीही वेळ मिळेल तेवढे निरीक्षण आम्ही करत राहिलो. चिरंजीव आणि सौ.ही निरीक्षण करत होतीच! 

७ जुलैला आम्ही पाहिलं तेव्हा घरट्यात पिल्लांनी जन्म घेतला असल्याचे लक्षात आले. आता नर-मादी मिळून पिलांची देखभाल करण्यात गुंतलेले होते. सुरुवातीचे दोनेक दिवस बराच काळ पक्षी घरट्यावर बसून असलेले दिसले. १५ जुलैला पाहिलं तेव्हा लक्षात आलं, घरट्यातील पिल्लं बऱ्यापैकी मोठी झालेली होती. आता ती घरट्याच्या कडेवर येऊन उभी राहात होती. ती कोणत्याही क्षणी जणू झेप घेण्याच्या तयारीत जाणवली. म्हणून वेळ मिळताच १६ जुलैला सायंकाळी काही छायाचित्रे घेण्याचा प्रयत्न केला. 

१७ जुलैला आषाढी एकादशीच्या सायंकाळी घरट्याजवळ आवाज झाला म्हणून पाहिलं तेव्हा घरट्यातील एक पिल्लू खिडकीच्या लोखंडी आडव्या गजावर बसलेलं! ‘दिसलं’ म्हणायचाही अवकाश, पिल्लू पुढच्या काही क्षणात अंगणात किंचित दूरवर असलेल्या आंब्याच्या डहाळीकडे डोळ्यादेखत झेपावलं. नीलिमा पक्ष्याच्या लेकरांच्या खान-पान व्यवस्थेत खारीचा वाटा उचलता यावा म्हणून आम्ही परसदारी अंगण स्वच्छता अभियान दोन आठवडे पुढे ढकललेलं! आषाढीच्या दुसऱ्या दिवशी, गुरुवारी (१८ जुलै) सकाळी चिरंजीव शाळा-शिकवणीसाठी घराबाहेर पडला तेव्हा एक पिल्लू जणू त्यालाच भेटायला गेटवर येऊन बसलेलं. त्यानं मला सांगेपर्यंत ते पुन्हा उडालं. पिल्लाचे आई-बाबा (नरमादी) आसपासच होते. चार लेकरांचा हिशोब जुळवा म्हणून आम्ही तिकडे घरट्याकडे पाहिलं तर त्यात अजूनही एक पिल्लू शांतपणे झोपलेलं दिसलं. मनात किंचितशी काळजीही दाटून आली. पण काही वेळाने त्यानेही घरट्यातून आकाशी झेप घेतली आणि बघता-बघता अवघ्या तीनेक आठवड्यांचा हा रम्य प्रवास संपला.

नीलिमा पक्ष्याची सारी लेकरं श्रीविठ्ठल कृपेने निसर्गदेवतेच्या छायेत बागडू लागल्याची खात्री झाल्यावर आम्हीही स्वतःला अंगण स्वच्छता अभियानात गुंतवून घेतलं. राज्यात पंढरीची वारी (२९ जून ते १७ जुलै २०२४) सुरु असताना आमच्या परसदारी जैवविविधतेतील हे चैतन्य फुललं होतं. नीलिमा पक्षी आपली चार लेकरं वाढवत होती. ऐन आषाढी वारीच्या दिवसातलं हे परसदारचं बाळंतपण विशेष काहीही कारण नसताना आम्हाला, ‘पक्षी अंगणी उतरती | ते का गुंतोनी राहती ||’ एकनाथ महाराजांच्या या अभंगाची आठवण करून देऊन गेलं.

धीरज वाटेकर चिपळूण

'नदी की पाठशाला' निमित्ताने...

सांस्कृतिक कार्य मंत्रालय महाराष्ट्र शासन आणि चला जाणू या नदीला अंतर्गत चिपळूण नगर परिषद आयोजित डीबीजे महाविद्यालयाच्या सेमिनार हॉलमध्ये संपन्न झालेल्या तीन दिवशीय (२१-२२-२३ जून २०२४) नदी की पाठशाला कार्यक्रमाचा अनुभव अविस्मरणीय राहिला. या तीन दिवसात संशोधक-अभ्यासकांचे मार्गदर्शन, वाशिष्टी नदी क्षेत्रभेट आणि कोकणातील नदी-जल यशकथा यांचे उत्तम मिश्रण अनुभवले. २०१५-१६साली वाशिष्टी नदीच्या कुंभार्ली घाटातील सह्याद्रीच्या मुख्य रांगेतील उगमाचा शोध घेतल्याच्या पार्श्वभूमीवर, मान्यवरांच्या समोर वाशिष्टी नदी विषयक मनोगत व्यक्त करता आलं.

या निमित्ताने भारताचे जलपुरुष आदरणीय डॉ. राजेंद्रसिंह जी यांचे मार्गदर्शन आणि लाभलेले सान्निध्य अमूल्य होते. त्यांच्यासह भूगर्भशास्त्रज्ञ डॉ. श्रीनिवास वडगबाळकर, जीवित नदी पुणेच्या संस्थापक शैलजा देशपांडे, डॉ. अजित गोखले, यशदाचे निवृत्त संचालक डॉ. सुमंत पांडे, जलबिरादरी महाराष्ट्रचे अध्यक्ष श्री. Narendra chugh, महाराष्ट्र प्रदूषण नियंत्रण मंडळाचे प्रादेशिक अधिकारी जगन्नाथ साळोखे, उदयजी गायकवाड, जिल्हा परिषदेचे मुख्य कार्यकारी अधिकारी कीर्ती किरण पुजार यांचे मार्गदर्शन लाभले. नदी की पाठशाला आयोजित केल्याबद्दल चिपळूण नगर परिषदेचे मुख्याधिकारी विशाल भोसले यांचेही विशेष कौतुक करण्यात आले. विशेष म्हणजे नदी की पाठशाला नगर परिषद स्तरावर आयोजित करणारी चिपळूण ही भारतातील पहिली नगर परिषद ठरली.

नदी विषयाच्या आमच्या श्रद्धा गढूळ झाल्या तेव्हापासून नदीचे पात्र गढूळ होत गेले आहे. नदीच्या क्षेत्रात आमची पाऊले वळायला हवीत. नदीच्या परिक्रमा व्हायला हव्यात. एकुणात नदी कृतज्ञतेचे उत्सव व्हायलाच हवेत, हे आम्ही यापूर्वी वाशिष्टी नदी परिक्रमा आणि वाशिष्टीला साडी नेसवण्याच्या उपक्रम निमित्ताने मांडलेले विचार इथे संशोधन स्वरूपात अभ्यासता आले. चिपळूणला महापूरमुक्त करायचे असल्यास समूळ वृक्षतोडबंदीसह जगबुड़ी (खेड) नदी पात्रावरही काम करावं लागेल, अशा अनेक कळीच्या मुद्द्यांचं गांभीर्य या तीन दिवसात लक्षात आलं याचा विस्तृत वृत्तांत सवडीने लिहीन.

धीरज वाटेकर

‘पुरातन’ वटवृक्षांकडे पाऊले वळायला हवीत!

              

वडवळ (सोलापूर) येथील वटवृक्ष

        अलिकडे, वटपौर्णिमेचे औचित्य साधून पूजनकारणे वडाच्या झाडाच्या फांद्या बाजारात येण्याचे प्रमाण वाढलेले आहे. विक्रेते छोट्या-मोठ्या शहरात सार्वजनिक रस्त्यांच्या आजूबाजूची, जंगलातील किंवा खासगी आवारातील वडाची झाडे / फांद्या तोडत असतात. यावर उपाय म्हणून अनेक शहरातील वृक्षप्रेमींनी वडाच्या रोपांचे वितरण उपक्रम सुरु केले आहेत. महिलांचा त्यांना मिळणारा प्रतिसाद अभिनंदनीय आहे. या पार्श्वभूमीवर वृक्ष-पर्यावरण जतन-संवर्धन चळवळीचा भाग म्हणून कोकणात गावागावातील पुरातन वृक्षांचे दस्तऐवजीकरण होण्याची आवश्यकता आहे. दस्तऐवजीकरणातून समोर येणाऱ्या माहितीच्या आधारे जनजागरण चळवळ राबवून महिला वर्गाची पाऊले हळूहळू पुन्हा ‘पुरातन’ वटवृक्षांकडे वळायला हवीत!

इमामपूर (बीड) येथील वटवृक्ष

            महाराष्ट्रासह देशभरात अनेक ठिकाणे पुरातन ‘वटवृक्ष’ पाहायला मिळतात. मागच्या दिवाळीत आम्ही सहकुटुंब बीड जिल्ह्यात पर्यटन-भ्रमण करत असताना ईमामपूर (बीड) येथील वटवृक्ष आवर्जून पाहिला होता. तिथल्या श्रीकाळभैरवाच्या डोंगरावर मूळवृक्ष बहुधा अस्तित्वात नसलेला आणि पारंब्यांचाच पसारा वाढलेला हा प्रचंड मोठा वटवृक्ष आहे. चालू वर्षाच्या जानेवारी महिन्यात आम्ही नागेश संप्रदायाचे ठिकाण असलेल्या आणि हेगरस, अज्ञानसिद्द आदी संतश्रेष्ठांच्या वास्तव्याने पवित्र झालेल्या सोलापूर जिल्ह्यातील मोहोळ तालुक्यातील वडवळ गावाला भेट दिली होती. गावातील श्रीनागनाथ मंदिर इतिहासप्रसिद्ध आहे. त्यावेळी प्रसिद्ध कवी-समीक्षक अरुण इंगवले आणि कोकणी लोककलांचे अभ्यासक प्रा. संतोष गोनबरे यांच्यासमवेत आम्ही वडवळ गावातील वडाचे भव्य झाड पाहिले होते. कोकणात गावागावात आजही महिला वटवृक्ष पूजन करताना आढळतात. आमचे बालपण गेलेल्या कोकणातील चिपळूण तालुक्यातील अलोरे गावी विश्वकर्मा चौकात असलेले वडाचे झाड कोयना प्रकल्प कार्यालय सेवाकारणे गावात वास्तव्य केलेल्या मागील किमान तीनेक पिढ्यांच्या आठवणी जपून आहे. अहमदनगरच्या संगमनेर तालुक्यातील पेमगिरी (शहागड किल्ल्याजवळ) या ठिकाणी भले मोठे वडाचे झाड आहे. आंध्रप्रदेशातील अनंतपूर जिल्ह्यातील थीमम्मा मरीमानु हे वडाचे झाड, कोलकात्यातील ग्रेट बनियान ट्री, गुजरातमधील भरूच शहरातील कबीरवड, तेलंगणाच्या मेहबूबनगर जिल्ह्यातील पिल्लालमर्री, रामोहल्ली-बेंगलोरमधील द बिग वटवृक्ष आदी ठिकाणची वडाची झाडे प्रसिद्ध आहेत.

वडवळ (सोलापूर) येथील वटवृक्ष

              वटपौर्णिमेशी निगडीत वटसावित्रीची कथा वडाच्या वृक्षाबरोबर जोडली गेल्याने हा वृक्ष महिलांमध्ये पूजनीय आणि लोकप्रिय ठरला आहे. खरंतर मानवी मनाचा ठाव घेणाऱ्या कथानकांशी जोडलेले वृक्ष आणि पर्यावरण महत्त्वाचे आहे. निसर्गचक्रातील वर्तमान प्रदूषित जगात, वृक्षांचे मानवी जीवनातील स्थान, वृक्षांची उपयुक्तता लक्षात घेऊन वडासारख्या पुरातन वृक्षांचे अधिकाधिक सान्निध्य मिळवण्यासाठी आपण सर्वांनीच दक्ष असायला हवे आहे. यासाठी कोकणात गावागावातील पुरातन वृक्षांचे दस्तऐवजीकरण ही चळवळ बनायला हवी आहे.

 

धीरज वाटेकर

मो. ९८६०३६०९४८

https://ratnagiritimes.in//NewsDetails/index/10330

पर्यावरणीय समस्या लोकभावनेशी जोडायला हव्यात!

        राळेगणसिद्धी (अहमदनगर) :: पर्यावरणाच्या दृष्टीने सध्याचा काळ मोठा कठीण आला आहे. विषयाचं गांभीर्य कमी झालंय. समाजसुधारणांच्या सर्वच क्षेत्रातील अनास्था कमी करण्यासाठी आपण सातत्याने लोकांसमोर विविधांगाने विषयाची मांडणी करत राहिलं पाहिजे. नदीविषयीच्या आमच्या श्रद्धा गढूळ झाल्या तेव्हा नदीचे पात्रदेखील गढूळ होत गेले आहे. आम्ही धरणांचे पाणी पिऊ लागलो, तेव्हा नदीची आवश्यकता संपली. नदीपासून दूर गेलेल्या लोकांना नदीच्या जवळ आणले पाहिजे. आम्ही कोकणात वाशिष्टी नदीला साडी नेसवण्याचा उपक्रम केला. नदीची परिक्रमा केली. खूप पर्यटक, जिज्ञासू आले. गावातील कुतूहल जागृत झालेली लोकं वेगळेपणा पाहायला आली. लोकांना पर्यावरण संवर्धनाशी जोडण्यासाठी पर्यावरणीय समस्या लोकभावनेशी जोडायला हव्या असल्याचे मत कोकणातील पर्यावरण आणि पर्यटन क्षेत्रातील कार्यकर्ते, लेखक धीरज वाटेकर यांनी व्यक्त केले.

        जागतिक पर्यावरण दिनाचे औचित्य साधून निसर्ग व सामाजिक पर्यावरण प्रदूषण निवारण मंडळाच्या वतीने आयोजित ‘वृक्षमित्र’ स्व. आबासाहेब मोरे जयंती व पर्यावरण कार्यकर्ता मेळाव्यात ते बोलत होते. यावेळी व्यासपीठावर वनविभाग पालघरचे सेवानिवृत्त सहाय्यक वनसंरक्षक प्रभाकर म्हस्के, महाराष्ट्र प्रदूषण नियंत्रण मंडळ अहमदनगरचे उप-प्रादेशिक अधिकारी चद्रकांत शिंदे, कोकणातील सेवानिवृत्त केंद्रप्रमुख, पर्यावरणप्रेमी विलास महाडिक, मंडळाचे अध्यक्ष प्रमोद मोरे, सचिव वनश्री मोरे होते. वाटेकर म्हणाले, ‘आपल्याकडे नदी कृतज्ञतेचे उत्सव व्हायला हवे आहेत. नद्यांच्या सांस्कृतिक संचितांच्या परिक्रमा व्हायला हव्या आहेत. नदी तिच्या काठाने संस्कृती निर्माण करते. असेच संस्था एक सांस्कृतिक जीवन निर्माण करत असते. मानवी सांस्कृतिक जीवन अधिक विशुद्ध व्हावं यासाठी तुरटीचं काम करणाऱ्या कार्यकर्त्यांची आवश्यकता असते. असे कार्यकर्ते ‘वृक्षमित्र’ स्वर्गीय आबासाहेबांनी पर्यावरण मंडळाला राज्यभर मिळवून दिल्याची आठवण त्यांनी सांगितली. 

        कितीही समजावले तरी लोकं उघड्यावर कचरा टाकतात. आम्हाला आमचे हक्क कळतात पण कर्तव्य समजत नाहीत. निसर्गाप्रतीची आमची अनास्था आजच्या आजच्या पर्यावरणीय समस्यांचे मूळ असल्याचे वाटेकर यांनी सांगितले. कार्यक्रमाची सुरुवात ‘वृक्षमित्र’ स्वर्गीय आबासाहेब मोरे प्रतिमेस पुष्पहार अर्पण करून करण्यात आली. यावेळी पर्यावरण मंडळातील सेवानिवृत्त सदस्यांचा सत्कार करण्यात आला. आभार ज्ञानेश्वर कऱ्हाळे (नांदेड) यांनी मानले. कार्यक्रमाला राज्यभरातील नंदूरबार, धाराशिव, यवतमाळ, हिंगोली, वर्धा, सोलापूर, लातूर आदी पंचवीसेक जिल्ह्यातील प्रतिनिधी उपस्थित होते.