वार्तालाप - कोकण क्षेत्राचा शाश्वत, सर्वंकष विकास

आज रत्नागिरीत (२९ फेब्रुवारी २०२४), पत्र सूचना कार्यालय मुंबई (PRESS INFORMATION BUREAU) माहिती आणि प्रसारण मंत्रालय भारत सरकार यांनी निमंत्रित पत्रकारांसाठी आयोजित केलेल्या वार्तालाप - ग्रामीण माध्यम परिषद (कोकण क्षेत्राचा शाश्वत आणि सर्वंकष विकास SUSTAINABLE AND HOLISTIC DEVELOPMENT IN KONKAN REGION) कार्यक्रमास उपस्थित राहिलो.

उद्घाटन सत्रानंतर भारतीय कोस्टगार्ड रत्नागिरी यांच्या SEFTY OF LIFE AT SEA या सत्राने वार्तालाप सुरू झाला. कोकणवासियांनी शाश्वत विकासासाठी सागरी विकासाच्या विषयाकडे अधिक आत्मियतेने पाहाण्याची आवश्यकता या सत्रातून जाणवली. दुसरे सत्र हे शाश्वत स्थानिक उपक्रमांद्वारे कोकणातील पर्यटन क्षमतांची कवाडे खुली करणे या विषयावर झाले. केंद्र शासनाचा अतुल्य भारत विभाग हा कोकण पर्यटनाचा विचार करतोय हे यामुळे जाणवलं. अतुल्य भारत प्रमोशनमध्ये कोकणातील शाश्वत पर्यटनाच्या विविध अंगांचा समावेश व्हायला हवा अशी आग्रही भूमिका जिल्ह्यातील निमंत्रित माध्यम प्रतिनिधींनी यावेळी मांडली. तिसरे सत्र हे कोकणातील उपजीविकेला चालना देण्यासाठी कौशल्य विकास या विषयावर झाले. विक्रीमूल्य वाढवण्यासाठी कौशल्य विकास आवश्यक असल्याची भूमिका यावेळी मांडण्यात आली. भोजनानंतरच्या सत्रात पत्र सूचना कार्यालयाची देशभरातील कार्यपद्धती स्पष्ट करून सांगण्यात आली.

संपूर्ण वार्तालापास भारतीय तटरक्षक दलाचे उपमहानिरीक्षक गिरीश चंदर, पर्यटन मंत्रालयाच्या पश्चिम विभागाचे प्रादेशिक संचालक डी. व्यंकटेश, कौशल्य विकास मंत्रालयाचे सहसंचालक अभय महिषी, रत्नागिरी जिल्हा परिषदेचे सीईओ कीर्ती किरण पूजा आणि पत्र सूचना कार्यालय मुंबईच्या उपसंचालक जयदेवी पुजारी-स्वामी यांनी संबोधित केले. जिल्ह्यातील, शासकीय योजनांच्या लाभार्थ्यांच्या अनुभव कथनाने वार्तालापाची सांगता झाली.

या निमित्ताने माध्यमकर्मींच्या दृष्टीने महत्त्वाच्या वार्तालापाला उपस्थित राहाता आले. या वार्तालाप कार्यक्रमाला येण्याची सूचना जिल्ह्यातील ज्येष्ठ पत्रकार सतिश कामत सरांनी केली होती, त्यांना मनापासून धन्यवाद.

धीरज वाटेकर चिपळूण

मो. ९८६०३६०९४८

कोयनेच्या अभियंत्यांची मांदियाळी ('स्मृतिशलाका' लोकार्पण)

कोयना प्रकल्पातील निवृत्त मुख्य अभियंत्यांच्या उपस्थितीत

अलोरे शाळेच्या ‘स्मृतिशलाका’ स्मरणिकेचे लोकार्पण

चिपळूण :: महाराष्ट्राची भाग्यरेषा म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या कोयना जलविद्युत प्रकल्पात, आपल्या कार्यकाळात अधिकारी अभियंता म्हणून कोयना प्रकल्पाच्या मुख्य अभियंतापदासह महत्त्वाच्या विविध पदांवर सेवा बजावलेल्या मान्यवर निवृत्त अभियंत्यांच्या उपस्थितीत पुण्यातील कोथरूड येथे चिपळूण तालुक्यातील अलोरे शाळेच्या ‘स्मृतिशलाका’ स्मरणिकेचे नुकतेच लोकार्पण संपन्न झाले. या कार्यक्रमाच्या अध्यक्षस्थानी अलोरे-कोयनानगर भागात १९६४ ते १९७१मध्ये कार्यकारी अभियंता त्यानंतर कोयना प्रकल्पाचे मुख्य अभियंता (स्थापत्य) आणि शेवटी महाराष्ट्र शासनाच्या पाटबंधारे खात्याचे सचिव म्हणून सेवानिवृत्त झालेले श्रीधर ए. भेलके (साहेब) होते. 

मान्यवरांच्या लेखनासह आजी-माजी विद्यार्थी, ग्रामस्थ, पालक, शिक्षक यांच्या लेखनाने समृद्ध असलेली अलोरे शाळेची ही स्मरणिका ग्रामीण शालेय स्मरणिकांच्या आजवरच्या इतिहासात वेगळी वाट शोधू पाहाते आहे. या कार्यक्रमाला कोयनेसह महाराष्ट्रातील जलविद्युत प्रकल्पांचे माजी मुख्य अभियंता (स्थापत्य) दीपक एन. मोडक, प्रकल्पाच्या तिसऱ्या टप्प्यात कार्यकारी अभियंता, चौथ्या टप्प्यात पुणे येथे कोयना संकल्पचित्र मंडळाचे अधीक्षक अभियंता आणि शेवटी शासनाचे पाटबंधारे सचिव म्हणून सेवानिवृत्त झालेले अशोक पी. भावे, १९५८पासून कोयना धरण आणि टप्पा तीनच्या कामात उप अभियंता त्यानंतर पदोन्नतीवर फ्रेंच जलविद्युत प्रकल्पात कार्यकारी अभियंता म्हणून काम पाहिलेले बालाजी एस. निकम, प्रकल्पात टप्पा चार मध्ये कार्यकारी अभियंता (स्थापत्य) म्हणून कार्यभार पाहिलेले संजय. के. घाणेकर, प्रकल्पाच्या अलोरे भागात कार्यकारी अभियंता (विद्युत) म्हणून काम पाहिलेले रविंद्र व्ही. भाटे, त्यांच्या पत्नी आणि शाळेशी १९७३पासून शिक्षिका म्हणून परिचित सुनंदा र. भाटे, अलोरे गावात शिक्षण घेतलेले माजी विद्यार्थी सतिश ई. शेंडे, भाग्यश्री एस. मांडके, शाळेचे मुख्याध्यापक आणि प्रकाशक विभाकर वि. वाचासिद्ध, स्मरणिकेची निर्मिर्ती करणारे ‘विद्यार्थीप्रिय शिक्षक’ अरुण के. माने, ‘तंत्रशिक्षक’ शशिकांत शं. वहाळकर आणि स्मरणिकेचे संपादक-लेखक धीरज म. वाटेकर उपस्थित होते.

श्रीधर ए. भेलके (साहेब) म्हणाले, १९६७च्या भूकंपात कोयना धरणाला विशेष धोका न निर्माण होण्यामागे गुणवत्ता सनियंत्रण आणि संशोधन विभागाचे परिश्रम आहेत. सिमेंट हे एक केमिकल आहे. त्यात पाणी किती मिक्स करायचे याचे प्रमाण ठरलेले आहे. सिमेंट कॉंक्रीटमधील आकुंचन (तडे जाणे) आणि प्रसरण पावण्याच्या प्रक्रियेमुळे भविष्यात अडचण येऊ नये म्हणून कोयना प्रकल्पात सिमेंट कॉंक्रीटचे ग्रेडेशन/मिक्स डिझाईन स्वतंत्र अभ्यास करून ठरविण्यात आले होते. प्रत्यक्ष कॉंक्रीट काम करताना तापमानवाढ होऊ नये म्हणून बर्फ वापरला गेला होता. त्यासाठी बॅचींग प्लांटची व्यवस्था करण्यात आली होती. म्हणून भूकंपात कोयना धरणाला धोका निर्माण झाला नसल्याची आठवण भेलके यांनी सांगितली. कोयना प्रकल्पाच्या पहिल्या दोन टप्प्यांचे काम पूर्ण होत आलेले असताना अलोरेत तिसऱ्या टप्प्याचे काम सुरु करायला हवे असा विचार पुढे आला होता. पहिल्या दोन टप्प्यातील वीजनिर्मितीचे पाणी समुद्राला मिळत होते. हा परिसर समुद्रसपाटीपासून उंच होता. त्या उंचीचा उपयोग करून विद्युतगृह उभारल्यास अधिकची वीज निर्मिती शक्य असल्याचे लक्षात आले होते. हे काम सुरु झाल्यावर सुरुवातीला कोयनेतून नियमित अलोरे भागात खोलवर उतरायचे आणि पुन्हा कोयनेत परत यायचे असा दिनक्रम सुरु होता. यात प्रवासात बराच वेळ जात होता. म्हणून अलोरे वसाहत उभारली गेली. त्यामुळे कामाला अधिक वेळ देता आला. अलोरे वसाहत उभारणीची मूळकथा अशी असल्याचे त्यांनी नमूद केले. अलोरे शाळेने हा उपक्रम इथे केला त्यामुळे आम्हाला सर्वाना एकत्रित येता आलं, जुन्या आठवणींना उजाळा मिळाळा. याबद्दल भेलके यांनी शाळेचे आभार मानले.

दीपक एन. मोडक म्हणाले, वडिलांच्या बदलीमुळे १९६५ साली बालपणी कोयना प्रकल्पाचा भूभाग पहिल्यांदा पाहिला होता. कोयनेच्या शाळेत शिक्षण झाले. एक वर्ष चिपळूणला राहिलो तेव्हा इयत्ता आठवीचे शिक्षण युनायटेड इंग्लिश स्कूलमध्ये झाले होते. कोयना प्रकल्पाशी अधिकारी-अभियंता म्हणून १३ वर्षे संबंधित राहिलो. पण बालपणीचा काळ वगळता प्रकल्पाच्या वसाहतीत राहायचा योग आला नसल्याचे मोडक यांनी सांगितले. माझा एक कथासंग्रह प्रकाशित झाला असून कोयना प्रकल्पातील आठवणींबद्दल मी लिहितो आहे. यावेळी त्यांनी कोयनेतील बालपणीच्या आठवणींना उजाळा दिला. मोडक यांनी पूर्वी प्रकल्पासाठी केलेल्या ‘महाराष्ट्राचे शक्तीपीठ : कोयना प्रकल्प’ या शासकीय कॉफीटेबल बुकविषयी आवर्जून माहिती दिली.

१९७२ पासून कोयना जलविद्युत प्रकल्पाशी अधिकारी अभियंता म्हणून संबंधित राहिलेले अशोक पी. भावे म्हणाले, आपण कार्यरत झालो तेव्हा अलोरे शाळेचे प्रपोजल शासनाकडे मंजुरीसाठी जाऊन मंजूर होऊन आले होते. शाळेच्या उद्घाटन कार्यक्रमाला उपस्थित होतो असे आठवते. शाळेच्या तुकड्या वाढवण्याची शासकीय मंजुरी आणण्यासाठी आमदार आणि शाळेचे चेअरमन डॉ. श्रीधर नातू आणि द. पा. साने (वकील) यांच्या मुंबईतील शासकीय अधिकाऱ्यांच्या भेटीप्रसंगी आपण उपस्थित होतो. अलोरे शाळा सुरु होण्यापूर्वीची स्थितीही भावे यांनी सांगितली. मुलांना दुसऱ्या गावात जाऊन शिक्षण घ्यायला लागू नये म्हणून शाळा अलोरेत आणण्यात आली. शासनाचा प्रकल्प जिथेजिथे कार्यान्वित होतो तिथे तिथे वसाहत/नगर स्थापन केली जाते. त्याप्रमाणे अलोरे गाव आणि पंचक्रोशी मिळून कार्यरत असलेल्या कोयना प्रकल्पाच्या वसाहतीला ‘वाशिष्ठीनगर’ असे नाव देण्यात आले होते. ही वसाहत अनेक गावांत पसरलेली होती. भावे यांनी शाळेच्या स्मरणिका उपक्रमाबद्दल अभिनंदन केले. अलोरे-पेढांबे येथील स्वीचयार्डचे काम आपल्या कार्यकाळात झाल्याचे भावे यांनी नमूद केले. अलोरे विश्वकर्मा चौक ते कोळकेवाडी धरण रस्त्याला ‘पद्मभूषण एन.जी. के. मूर्ती मार्ग’ असे नामकरण माधव चितळे यांच्यानंतरचे अधीक्षक अभियंता व्ही. एम. भिडे यांनी आपल्या कार्यकाळात (१९७२) दिले होते. त्यांनी याची माहिती ‘एन.जी. के. मूर्ती’ यांनाही कळविली होती. कोयना प्रकल्प हे एक कुटुंब होते. सर्वत्र सलोख्याचे वातावरण असल्याची आठवण भावे यांनी सांगितली.

बालाजी एस. निकम म्हणाले, मी १९५८ ते १९७७ पर्यंत सुमारे १९ वर्षे कोयना प्रकल्पात काम केले. कोयनेत प्रत्येक कामात कॉंक्रीट स्ट्रेन्थ डिझाईन केली गेली होती. रबल कॉंक्रीट पद्धत पहिल्यांदा कोयना धरणासाठी वापरले गेले. कॉंक्रीट स्ट्रेन्थ डिझाईन या संशोधान संदर्भातील एक रिसर्च पेपर बी. एस. कापरे, भेलके साहेबांच्या नेतृत्वाखाली आम्ही तिघांनी तयार केला होता. मी तेव्हा डेप्युटी इंजिनिअर होतो. हा रिसर्च पेपर देशातील विविध राज्यातील तज्ज्ञ अभियंत्यांसमोर सादर केला गेला. या पेपरला केंद्र शासनाचे राष्ट्रपतींच्या हस्ते मेरिट प्रमाणपत्र मिळाल्याची आठवण निकम यांनी सांगितली.

संजय. के. घाणेकर म्हणाले, भेलके साहेबांच्या सुरुवातीच्या कार्यकाळापासून अलोरेशी दीर्घकाळ संबंध राहिला आहे. कोणत्याही पाटबंधारे प्रकल्पाचे नियोजित लाईफसायकल असते. प्रकल्प सुरु होतो. हळूहळू कर्मचाऱ्यांची संख्या वाढते. निवासी कॉलनी नांदती होते. सर्व प्रकारचे उपक्रम सुरु होतात. प्रकल्प संपत आला आणि कालांतराने संपला की हळूहळू कर्मचाऱ्यांची संख्या कमी होते. ऑफिसेस कमी होतात. पूर्वीचं वातावरण कमी कमी होत जाऊन संपतं. हे सगळे टप्पे अलोरेच्या बाबतीत आपण अनुभवलेले आहेत. १९९९-२००० साली कोयनेचा चौथा टप्पा पूर्ण झाला. आपण चौथ्या टप्प्याच्या विद्युत गृहातील स्थापत्य कामांशी संबंधित राहिल्याचे त्यांनी नमूद केले. कोयना प्रकल्पाच्या इतिहासाचा मागील शंभर वर्षांचा पट स्मरणिकेच्या निमित्ताने एका शाळेने पुढाकार घेऊन उलगडावा हे अधिक कौतुकास्पद असल्याचे घाणेकर यांनी आवर्जून नमूद केले.

सुनंदा र. भाटे यांनी स्मृतिशलाका लोकार्पण कार्यक्रमाच्या प्रसंगी आवर्जून ‘वंदन हे शारदे’ हे गीत स्वागतगीत म्हटले. अलोरेत बदली झाल्यावर सुरुवातीच्या काळात सादर स्वप्न नाटकात केलेल्या भेलेके वहिनी यांनी मुख्य भूमिका केल्याची आठवणही भाटे यांनी सांगितली.

स्मृतिशलाका स्मरणिकेचे संपादक धीरज वाटेकर यांनी कार्यक्रमाचे प्रास्ताविक केले. शाळेच्या निमित्ताने गावाच्या इतिहासाचे आणि संस्कृतीचे डॉक्युमेंटेशन व्हायला हवे म्हणून हा प्रयत्न केला आहे. ब्रिटीशांच्या काळातील दुष्काळ, त्या पार्श्वभूमीवरील जलसिंचन प्रकल्प आणि मुंबई प्रांताचे अधीक्षक अभियंता एच. एफ. बील यांनी १९०१ पासून केलेले कोयनेतील सर्वेक्षण आदी भविष्यात दंतकथा वाटू शकणाऱ्या परंतु स्मरणिकेत नोंद असलेल्या अनुषंगिक मुद्द्यांचा उहापोह केला.

समारोप प्रसंगी मुख्याध्यापक विभाकर वाचासिध्द यांनी, कोयना प्रकल्पाबाबत पूर्ण जाणकार असलेल्या अधिकारी वर्गाचे एकत्रीकरण व्हावे ही इच्छा पूर्ण झाल्याचे म्हटले. कार्यरत व्यक्ती हयात असल्याने, कोणत्या शाळेच्या सुवर्णमहोत्सवावर मागील पन्नास वर्षांच्या इतिहासाच्या संकलनाची जबाबदारी येत असते. हे संकलन अमृत (७५) आणि सुवर्ण (१००) महोत्सवासाठी पुढील पिढीच्या हातात सोपवायचे असते. या अनुषंगाने झालेलं स्मरणिकेचं काम शाळेने आमच्याकडून करून घेतलं आहे. विद्यार्थ्यांच्या आठवणी जीवंत करण्याची क्षमता या स्मरणिकेत असल्याचे त्यांनी शेवटी म्हटले. यावेळी उपस्थित मान्यवर निवृत्त अभियंत्यांना अलोरे शाळेची ‘स्मृतिशलाका’ स्मरणिका भेट देण्यात आली.

 

धीरज वाटेकर

‘वाशिष्ठीनगर’च्या रंजक'स्मृति उलगडणारी आणि संस्कृतीच्या उन्नयनाचा मार्ग दाखवणारी स्मृतिशलाका

‘स्मृतिशलाका’ ही भारतीय संस्कृतीच्या उन्नयनाचा मार्ग दाखवणारी स्मरणिका

अलोरेतील आगवेकर विद्यालयाच्या सुवर्णमहोत्सवी प्रकाशन सोहळ्यात ‘पद्मश्री’ दादा इदाते यांचे प्रतिपादन

चिपळूण (रत्नागिरी) :: तालुक्यातील अलोरे शाळेच्या ‘स्मृतिशलाका’ या स्मरणिकेतून ‘एका गावची कथा’ (गोष्ट) आपल्या समोर येते. ती समजून घेण्यासारखी आहे. आपल्या देशात जवळपास सहा लाख गाव-खेडी आहेत. तितक्या कथा आहेत, पार्श्वभूमी आहे. त्यामुळे अशा सहा लाख गोष्टीरूप ग्रांथिक साहित्य साकारलं जाऊ शकतं. यातून आपण कोण आहोत? हे आपल्याला समजेल. ‘स्मृतिशलाका’ हा मौल्यवान ग्रंथ झाला आहे. वरवर पाहाता ही वाटचाल एका शिक्षण संस्थेच्या शाळेची आणि गावाची गावाची असं असलं तरी ती वाटचाल भारतीय संस्कृतीच्या उन्नयनाचा मार्ग दाखवणारी आहे. असे प्रतिपादन ‘पद्मश्री’ दादा इदाते यांनी केले. 

अलोरेतील मोरेश्वर आत्माराम आगवेकर विद्यालय विद्यालय आणि सीए. वसंतराव लाड कनिष्ठ महाविद्यालय अलोरे (पूर्वाश्रमीचे अलोरे हायस्कूल अलोरे) शाळेच्या १५२ रंगीत पानांसह ४३६ पानी ‘स्मृतिशलाका’ स्मरणिकेचा प्रकाशन सोहळ्यात ते बोलत होते. यावेळी व्यासपीठावर शाळेचे पालक सीए. वसंतराव लाड, सौ. अलका लाड, सौ. ऋजुता व श्री. अमित मोरेश्वर आगवेकर, परशुराम एज्युकेशन सोसायटीचे कार्याध्यक्ष मकरंद जोशी, उपाध्यक्ष साईनाथ कपडेकर, कोषाध्यक्ष विजयकुमार ओसवाल, अलोरे शाळा समिती चेअरमन पराग भावे, स्मरणिकेचे संपादक धीरज मच्छिन्द्रनाथ वाटेकर, निर्माते व शाळा संस्था समन्वयक अरुण केशव माने व शशिकांत शंकर वहाळकर, प्रकाशक व मुख्याध्यापक विभाकर विश्वनाथ वाचासिद्ध, ज्येष्ठ शिक्षक रामचंद्र खोत आदी होते. व्यासपीठावरील मान्यवरांच्या हस्ते सरस्वती पूजनाने कार्यक्रमाची सुरुवात झाली. ‘पद्मश्री’ दादा इदाते यांचा सत्कार शाळेचे पालक सीए. वसंतराव लाड यांच्या हस्ते करण्यात आला. अलोरेचा वर्तमानकाळ, भूतकाळासह अमृतकाळाचा वेध घेणारी ‘स्मृतिशलाका’ स्मरणिका बौद्धिक स्मरण रंजन करणारी असल्याने प्रकाशनार्थ स्मरणिकेत लेख लिहिणारे आजी विद्यार्थी हर्ष मोहिते व सुजल साळवी यांच्या खांद्यावरून पालखीतून नकारात्मकता दूर करण्याचे गुण असलेल्या सोनपाकळ्यांच्या सान्निध्यात स्मरणिकेचे व्यासपीठावर आगमन होऊन प्रकाशन करण्यात आले.

यावेळी इदाते पुढे म्हणाले, एका संस्थेच्या सुवर्णमहोत्सवी वर्षीच्या निमित्ताने एक संग्राह्य, महत्वपूर्ण दस्तऐवज केला आहे. स्मरणिका बनवताना खूप तपशिलात विचार केला आहे. शाळेच्या, गावाच्या दृष्टीने ही स्मरणिका अमूल्य अलौकिक ठेवा, संदर्भ ग्रंथ आहे. प्रत्येक काळाची कथा ही अशीच असते. भारतातील खेडं हे एक प्रातिनिधीक रूप आहे. भारतातील गावागावात, गांभीर्य, खोली, विविधता आहे. अलोरे शाळेच्या ‘स्मृतिशलाका’ स्मरणिकेतून पुढे आलेली 'एका शाळेची गोष्ट' ही अशाच एका भारतीय खेड्याचे रूप आहे. चिपळूणच्या परशुराम एज्युकेशन सोसायटीची शाळा अलोरेत येण्यात जलतज्ज्ञ डॉ. माधवराव चितळे यांचा खूप मोठा वाटा राहिला आहे. त्याकाळात आपल्या देशाचा मूलभूत संस्कार देणाऱ्या शिक्षणसंस्था उद्धवस्त झालेल्या होत्या. इंग्रजी बाबू तयार होतील असं शिक्षण आणि तशा संस्थांना पाठबळ मिळत होतं. अशावेळी अलोरेत ही संस्था येणं खूप मोठी उपलब्धी ठरलं. खरंतर आपल्याकडे शिक्षणाच्या माध्यमातून अनावश्यक शिकवलं गेल्याने अडचणी निर्माण झाल्यात. अशी मांडणी इदाते यांनी केली. लॉर्ड मेकालो यांनी आणलेल्या शिक्षण पद्धतीने कसे दुष्परिणाम झाले याचेही वर्णन त्यांनी केले. आम्ही कोण आहोत? हे आम्हाला कळेनासे झाले होते. तो काळ आता मागे पडला आहे. शोध घेण्याची प्रक्रिया सुरू झाली आहे. हे आज स्पष्ट दिसते आहे. आपला देश केवळ सदिच्छेने नव्हे तर प्रत्यक्ष कृतीने बदलत आहे. परिवर्तन होत आहे. हे जाणवत असल्याचे इदाते यांनी नमूद केले. 

*नेतृत्वाच्या आशेने जग भारताकडे पाहातंय – सीए. वसंतराव लाड*

शाळेचे पालक सीए वसंतराव लाड यांनी ‘जगाच्या अर्थव्यवस्थेतील भारताचे स्थान’ या विषयावर आपले विचार मांडले. ते म्हणाले, भारत आज खूप उन्नती करत आहे. जागतिक ब्रिक्स संघटनेची वाढ या विषयातील भारताचे योगदान, जगाला व्हक्सिन पुरवठा करण्याची क्षमता, धोकादायक चीनच्या पार्श्वभूमीवर उर्वरित जग नेतृत्व म्हणून भारताकडे पाहतोय. आज भारत जगातील मोठी पाचवी अर्थसत्ता आहोत. तिसऱ्या मोठया अर्थसत्तेच्या दिशेने आपली वाटचाल सुरू आहे. आजचा भारत जागतिक उत्पादक ठरला आहे. जागतिक बाजारपेठेत औषधांचे माहेरघर हैद्राबाद बनले आहे. जागतिक आयटी सेक्टर बेंगलोरला आहे. भारत देश जगासाठी आज आपण अँपल फोन बनवतो आहोत. आजच्या जागतिक बाजारपेठतील अनेक मोठ्या कंपन्या जागतिक उत्पादनासाठी भारतात येत आहेत. यासाठी लागणारं मनुष्यबळ हे कुशल हवे आहे. म्हणून शिक्षण पॉलिसीत बदल होत आहेत. कोरोनानंतर फक्त चीनवर अवलंबून न राहाता पर्याय म्हणून जग भारताकडे पाहाते आहे. भारत झपाट्याने बदलतो आहे. दळणवळणाने वेग घेतलेला आहे. 'उडाण' हा पंतप्रधान मोदी यांनी आणलेला कार्यक्रम महत्वाचा आहे. बरेचसे देश कर्जावर अवलंबून असतात. आपल्या देशालाही १९९१च्या काळात आर्थिक अडचणीस्तव वीस टन सोने विकावे लागले होते. अशातून आपण आपल्या देशाला वाचवलं होतं. आज आपले सहा हजार लाख रुपये ठेव स्वरूपात आहेत. म्हणजे आपला देश प्रगतीच्या मार्गावर आहे. वीजेवर चालणाऱ्या सर्वाधिक गाड्या भारतात तयार होत आहेत. भारतात काश्मिरमध्ये चित्र बदलतंय. पाकिस्तानची आजची स्थिती भयंकर वाईट आहे. जीवनावश्यक वस्तूंची कमतरता आहे. कलम३७० कुणाला हवं होतं? सामान्य माणसाला प्रगती, रोजगार हवा होता. आज जगाचा भारताकडे बघण्याचा दृष्टिकोन बदलला आहे. भारताला दुखावणे जगाला परवडणारे नाही. अबुधाबीमध्ये फेब्रुवारीत मोठ्या मंदिराचे उद्घाटन होत आहे. ‘स्मृतिशलाका’ स्मरणिकेत मांडलेले अलोरे प्रशंसनीय आहे. या स्मरणिकेचे महत्त्व खूप आहे. अलोरेची प्रकल्पीय वाटचाल १९६३ ते २०२३ अशी साठ वर्षांची आहे. गजबजण्याच्या पूर्वीच्या अलोरेतील आठवणीना लाड यांनी उजाळा दिला. 

*‘स्मृतिशलाका’ म्हणजे ग्रामीण शालेय स्मरणिकांच्या इतिहासात वेगळी वाट दाखवणारा ‘दिवा’ – वाटेकर*

महाराष्ट्राच्या ग्रामीण शालेय स्मरणिकांच्या आजवरच्या इतिहासातील एक वेगळी वाट चोखाळणारा दिवा अलोरे शाळेने आज प्रज्ज्वलित केला आहे. या वाटेवरून चालणाऱ्या भविष्यातील पांथस्थाला या शालेय क्षेत्रातील उजेडाचा दिलासा देण्याचं काम ही स्मरणिका करेल. असा विश्वास ‘स्मृतिशलाका’ स्मरणिकेचे संपादक धीरज वाटेकर यांनी व्यक्त केला. ते म्हणाले, दुतर्फी वाशिष्ठी नदीच्या काठावर वसलेले अलोरे गाव ‘जावळी’तील इतिहासप्रसिद्ध राजे चंद्रराव मोरे यांच्यापैकी कोणा अज्ञात शाखापुरुषाने वसवलेले गाव आहे. गावचे ग्रामदैवत स्वयंभू श्रीशंकर, श्रीगंगादेव मंदिराच्या आवारात चंद्रराव मोरे यांचे स्मृतिमंदिर आहे. कोकणात अशा प्रकारचे स्मृतिमंदिर इतरत्र कोठेही नसावे. कोयना जलविद्युत प्रकल्पाच्या उभारणी काळात, १९६०नंतर दोन्ही बाजूंनी वाशिष्ठी पात्राची सोबत लाभलेल्या अलोरे पंचक्रोशीस ‘वाशिष्ठीनगर’ नावाने ओळखले जात होते. १९व्या शतकात अलोरेत वास्तव्य केलेल्या अनेकांसाठी इथल्या चाळवजा वसाहत संस्कृतीतील जगणे आणखी काही वर्षांनंतर एक दंतकथा बनून राहील इतके एकमेकांत मिसळलेले होते. अलोरे शाळा आज सातत्याने आठवावी लागते. कालौघात अशा शाळा दुर्मीळ झाल्या आहेत. म्हणून शाळेच्या अनुषंगाने होणाऱ्या डॉक्युमेंटेशनला महत्व आहे. घटना, वास्तव आणि सत्य समजून घेऊन आपण ‘स्मृतिशलाका’ स्मरणिका संकलन-संपादन केले आहे. आपल्या कार्यसंस्कृतीचं संचित पुढच्या पिढीच्या हातात सुरक्षितपणे पोहोचावं हाही हेतू यामागे असल्याचे ते म्हणाले. ही स्मरणिका म्हणजे महाराष्ट्रातील अवघ्या दीड टक्का म्हणजे ३५ हजार ८९९ गावांपैकी खेड्यांसह ५३६ गावात वीजपुरवठा होत होता, तेव्हाची ही गोष्ट आहे. अलोरे गावाच्या विकासामागे असलेल्या १८७६-७८च्या दुष्काळापासून कोयना प्रकल्पाच्या आगमनापर्यंतच्या संपर्ण इतिहासाचे वर्णन वाटेकर यांनी केले.

शाळेतील सातव्या इयत्तेची विद्यार्थीनी सृष्टी प्रदीप शिंदे, ज्येष्ठ माजी विद्यार्थी सुरेश पालांडे, ज्येष्ठ शिक्षक रामचंद्र खोत, प. ए. सोसायटीचे कोषाध्यक्ष विजयकुमार ओसवाल यांनी मनोगत व्यक्त केले. अलोरे संदर्भात अप्रतिम काम या स्मरणिकेने केले असल्याची भावना प्रमुख पाहुणे अमित मोरेश्वर आगवेकर यांनी व्यक्त केली. दादा इदाते यांचा परिचय शशिकांत वहाळकर यांनी करुन दिला. 'विकसित व्हावे अर्पित होऊनि जावे' हे गीत चंद्रकांत राठोड यांनी सादर केले. सूत्रसंचालन सौ. देवकी लाड यांनी केले. आभार प्रदर्शन करताना शाळेचे मुख्याध्यापक विभाकर वाचसिद्ध यांनी ‘विचाराच्या निष्ठेला न्याय देण्यासाठी दादा इदाते आल्याचे नमूद करत उपस्थित इतर मान्यवरांचे आभार मानले.

चिपळूण (रत्नागिरी) :: कोकणातील चिपळूण तालुक्यातील कोयना जलविद्युत प्रकल्पाची वसाहत वसलेल्या अलोरे गावची पन्नास वर्षांपूर्वीची एक ओळख ‘वाशिष्ठीनगर’ अशी ओळख होती. तिच्या दुर्मीळ नोंदीसह पंचक्रोशीतील विविधांगी ऐतिहासिक व दुर्मीळ माहितीचा भरगच्च दस्तऐवज, कोयना जलविद्युत प्रकल्पाच्या १९१७ ते २०१२पर्यंतच्या सचित्र इतिहासाची मांडणी आणि कोयना प्रकल्पाचा पूर्वेतिहास कथन करणारी एका शाळेची गोष्ट लिहिलेली १५२ रंगीत पानांसह ४३६ पानी ‘स्मृतिशलाका’ स्मरणिका आज (दि. १० डिसेंबर) 'पद्मश्री' भिकुजी उर्फ दादा इदाते यांच्या हस्ते प्रकाशित होत आहे.

मोरेश्वर आत्माराम आगवेकर विद्यालय विद्यालय आणि सीए. वसंतराव लाड कनिष्ठ महाविद्यालय अलोरेची (पूर्वाश्रमीचे अलोरे हायस्कूल अलोरे) ही सुवर्णमहोत्सवी स्मरणिका शाळेच्या प्रांगणात रविवारी सायंकाळी ४ ते ६ वाजता प्रकाशित होईल. यावेळी प्रमुख पाहुणे म्हणून शाळेचे पालक सीए. वसंतराव लाड, सौ. अलका लाड आणि कुटुंबीय, सौ. व श्री. अमित मोरेश्वर आगवेकर तसेच परशुराम एज्युकेशन सोसायटीचे अध्यक्ष ‘एअर मार्शल’ हेमंत भागवत (निवृत्त), कार्याध्यक्ष मकरंद जोशी, सेक्रेटरी डॉ. संजय मोने, अलोरे शाळा समिती चेअरमन पराग भावे, कोयना सिंचन विभागाचे कार्यकारी अभियंता नितीश पोतदार यांची विशेष उपस्थिती राहाणार आहे.

विविध मान्यवरांच्या लेखनासह आजी-माजी विद्यार्थी, ग्रामस्थ, पालक, शिक्षक यांच्या लेखनाने समृद्ध असलेली ही स्मरणिका महाराष्ट्रातील ग्रामीण शालेय स्मरणिकांच्या आजवरच्या इतिहासात वेगळी वाट शोधू पाहाते आहे. स्मरणिकेचे संपादन शाळेच्या दहावी १९९५ बॅचचे माजी विद्यार्थी, लेखक-पत्रकार धीरज मच्छिन्द्रनाथ वाटेकर यांनी केले आहे. निर्मिती ‘विद्यार्थीप्रिय शिक्षक’ अरुण केशव माने, ‘तंत्रशिक्षक’ शशिकांत शंकर वहाळकर यांनी केली आहे.

स्वर्गीय मो. आ. आगवेकर हे या शाळेचे, रत्नागिरी जिल्ह्यातील कोणत्याही शाळेच्या मुख्याध्यापक पदावर सर्वाधिक काळ कार्यरत राहिलेले व्यक्तिमत्त्व होते. २०१८च्या मो. आ. आगवेकर नामकरण सोहोळ्यात शाळेने ‘श्रद्धा सुमन’ स्मरणिका प्रकाशित केली होती. तेव्हा ‘स्मृतिशलाका’ सुवर्णमहोत्सवी स्मरणिकेचे बीज रोवले गेले होते. जगभर पसरलेल्या माजी विद्यार्थ्यांना अलोरे शाळा आज सातत्याने आठवावी लागते आहे. कालौघात अशा शाळा दुर्मीळ झाल्या आहेत. म्हणून शाळेच्या अनुषंगाने होणाऱ्या या डॉक्युमेंटेशनला विशेष महत्व आहे. १९५० ते १९९९ हा विसाव्या शतकाचा उत्तरार्ध अलोरे येथे वास्तव्य केलेल्या अनेकांसाठी सकारात्मक ऊर्जा प्रदान करणारा कालखंड राहिला आहे. या कालखंडातील इथल्या चाळवजा वसाहत संस्कृतीतील जगणे आणखी काही वर्षांनंतर एक दंतकथा बनून राहील इतके एकमेकांत मिसळलेले होते. नामकरण समारंभानंतर शाळेने विविध बैठका आणि कार्यक्रमांच्या माध्यमातून सातत्याने अलोरे पंचक्रोशीतील चाळ संस्कृतीतील आठवणींचे उत्खनन करीत ‘स्मृतिरंजन’ करणाऱ्या ऐतिहासिक साधनांच्या लेखन-संकलनावर भर दिला होता. जितके संकल्पित रेकॉर्ड मिळवून तपासून ही स्मरणिका करायची ठरलं होतं त्याच्या जवळपास जाण्याचा प्रयत्न केला आहे.

या स्मरणिकेत अलोरे शाळेच्या उभारणीत सहभाग असलेले आणि पाण्याचे ‘नोबेल’ पारितोषिक म्हणवल्या जाणाऱ्या’ स्टॉकहोम वॉटर प्राईझ’ (१९९३)ने सन्मानित शास्त्रज्ञ डॉ. माधवराव चितळे यांचा शुभसंदेश, शाळेचे सुवर्णमहोत्सवी गीत, शाळेचे मागील पन्नास वर्षातील दहावी-बारावीचे प्रथम यशाचे मानकरी, यशवंत व्यासपीठ कराड वक्तृत्व स्पर्धा, सर्वोत्तम विद्यार्थी गोडबोले पुरस्कार विजेते आदींच्या नोंदी पाहायला मिळतील. ‘पासपोर्ट मॅन ऑफ इंडिया’ अशी ओळख असलेले डॉ. ज्ञानेश्वर मुळ्ये, निवृत्त एअरमार्शल आणि परशुराम एज्युकेशन सोसायटीचे अध्यक्ष हेमंतजी भागवत यांचे ‘शिक्षण’ या विषयावरील चिंतनशील लेख यात आहेत. शाळेचे पालक सीए. वसंतराव लाड यांनी अत्यंत मनमोकळ्या शब्दात दुबईतील आपल्या कार्यक्षेत्रासह अलोरे गावातील प्रेरक आठवणी लिहिल्यात. ‘गुरुवर्य’ मा. ना. कुलकर्णी यांचे स्मरण, शाळेचे नूतन वास्तू उद्घाटन, शाळेचा रौप्य महोत्सव, शाळेची आठवणीतील गॅदरिंग, विविध कार्यक्रम-उपक्रम, पारितोषिक वितरण समारंभ, प्रशस्तिपत्रके, दहावीच्या विविध बॅच, शाळेची बदलती लेटरहेड्स, शाळेचे वाचनालय, वृत्तप्रसिद्धी, सुवर्णमहोत्सवी छायांकित दर्शन आदी ‘सचित्रस्मृति’रंजक ठेवा यात आहे. शाळेच्या पालक शिक्षक संघाच्या पहिल्या अध्यक्षांसह अभियंता मनोगते, पालक मनोगते, ग्रामस्थ मनोगते, मुख्याध्यापक मनोगते, आजी-माजी शिक्षक-कर्मचारी मनोगते, ५४ आजी विद्यार्थी-विद्यार्थीनी मनोगते व कविता, ४९ माजी विद्यार्थी-विद्यार्थीनी मनोगते आणि अलोरे शाळेचा कोयना प्रकल्पीय पूर्वेतिहास कथन करणारी ‘एका शाळेची गोष्ट’ यात वाचायला मिळेल. स्मरणिकेच्या दस्तऐवजीकरणात अलोरे गावाचा १८७०चा नकाशा, ऐतिहासिक घराणे ‘चंद्रराव’ मोरे यांची कोकणातील एकमेव मंदिर’स्मृति’ सांभाळणाऱ्या अलोरे गावची पूर्वपीठिका, कोयना जलविद्युत प्रकल्पाचा मागील शंभर वर्षांचा सचित्र ‘शोधक’ आढावा, परशुराम सहकारी साखर कारख्यान्यासह मंदार एज्युकेशन संकुल ‘स्मृति’दर्शन, आठवणीतील अलोरे-कोळकेवाडी पंचक्रोशी, एस.टी. प्रवासाची तिकिटे-पासेस, नाट्यसंस्कृती, चलतचित्र विभागाचे डोअर पासेस, प्रकल्प रुग्णालयासह पोस्ट ऑफिसच्या नोंदी, गणेशोत्सवाच्या मागील पन्नास वर्षांच्या अनुषंगिक आठवणी, विविध दुकानदारांची दुर्मीळ बीले संग्रहित केली आहेत. यावरून या स्मरणिकेची व्याप्ती ध्यानात यावी. 

अंकाच्या मुखपृष्ठावरील छायाचित्रे ही शाळेचे ज्येष्ठ माजी विद्यार्थी आणि सातारा येथील प्रसिद्ध चित्रकार संजय भागवत यांची आहेत. अंकाची मांडणी सानिया डीटीपीच्या मुखत्यार मुल्लाजी यांनी तर छपाई कोल्हापूर येथील मिरर प्रिंटींग प्रेस यांनी केलेली आहे. अलोरे शाळेचे एक अर्धशतक संपले आहे. दुसरे सुरु झाले आहे. दोन्ही अर्धशतकात खूप मोठी तफावत असणार आहे. म्हणून अशा प्रकारचे दस्तऐवज करणे आवश्यक ठरते. शाळेचा विद्यार्थी वर्ग जगभर पसरला आहे. त्याला जोडण्याचा शाळेने सुरु केलेला प्रयत्न पुढील काळात अव्याहतपणे चालू ठेवण्यात ही स्मरणिका योगदान देईल, असे शाळेचे मुख्याध्यापक आणि ‘स्मृतिशलाका’ स्मरणिकेचे प्रकाशक विभाकर विश्वनाथ वाचासिद्ध यांनी म्हटले आहे.

‘स्मृतिशालाका’ स्मरणिकेचे स्वागतमूल्य एक हजार रुपये आहे. स्मरणिका हवी असल्यास कृपया मो. ९४२१२२७८५२, ९४२१२२७७१३ येथे संपर्क साधावा.

धीरज वाटेकर

स्मरण अपरान्ताच्या शोधयात्रीचे!

प्रसिद्ध कोकण इतिहास संशोधक आणि पुराणवस्तू संग्राहक अनंत धोंडू ऊर्फ अण्णा शिरगावकर यांना आपल्यातून जाऊन आज (११ ऑक्टोबर) एक वर्ष पूर्ण झाले. त्या निमित्ताने अपरान्ताच्या या शोधयात्रीचे केलेले हे पुण्यस्मरण!

आपल्या मृत्यच्या आदल्या दिवशी दुपारी अण्णांनी आमच्याशी बोलताना, कै. नंदिनी काकींच्या स्मृतिअंकावरून नजर फिरवत काही मोजके बदल सुचवले आणि आम्हाला, 'आता परत दाखवू नका. छापायला द्या' अशी सूचना केली होती. त्यावेळी त्यांनी आपल्या भावी लेखन संकल्पाबाबत आमच्याशी दोनेक तास चर्चाही केली होती. आपल्या बदललेल्या मालघरच्या पत्त्यासह आमचे नवीन व्हिजिटिंग कार्ड बनवायला द्या, असं ठामपणे सांगणाऱ्या अण्णांनी अगदी दुसऱ्या दिवशी आम्ही कै. नंदिनी काकींच्या स्मृतिअंकाचे काम पूर्ण करत असताना अखेरचा श्वास घेणं आमच्यासाठी सर्वाधिक धक्कादायक ठरलं.

इतिहासात अगदी विसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धापर्यंत कोकण इतिहास संशोधकांना फारशी उपलब्ध होऊ न शकलेली विविध साधने नव्याने उपलब्ध करून देण्यात अण्णांचे योगदान ऋषितुल्य राहिले. आज संगणक, इंटरनेट, मोबाईल, फोटोग्राफी, दूरदर्शन, टेपरेकॉर्डर, अनुवाद यामुळे इतिहास संशोधनाचे क्षितिज विस्तारले आहे. इतिहास हा मानवाच्या आदिपासून अंतापर्यंत सोबत करणारा विषय आहे. सर्वसामान्य मनुष्याच्या दृष्टीने इतिहासाचा मर्यादित अर्थ 'असे घडले' असा आहे. मात्र अण्णांसारख्या संशोधकाला 'असे घडले' यावर अवलंबून चालत नव्हते. एखादी घटना घडती की त्यांच्या मनात जणू का, कधी, कोणी, कोठे, कसे, केव्हा असे सहा 'क'कार प्रश्न उभे राहायचे. कोकण संदर्भात अण्णांनी या प्रश्नांचा जीवनभर शोध घेतला. त्याकाळी कोकण इतिहासातील घटनांचा अभ्यास करणे सोपे नव्हते. अत्यंत गुंतागुंतीचे, संदिग्ध आणि अस्पष्ट होते. पण अण्णा कधीही मागे हटले नाहीत. आयुष्याच्या शेवटपर्यंत ते शरीराने वर्तमानात पण मनाने भूतकाळात वावरत पुराव्यांची संगती जोडत राहिलेले आम्ही पाहिलेत.

जगाच्या पाठीवर गणिताच्या उत्तरात बदल होणार नसतो, इतिहासाचे तसे नसते. मानवी कृती आणि मनोव्यापार यादृष्टीने आपणास वेगवेगळ्या ठिकाणी वेगवेळ्या पद्धतीने इतिहास घडल्याचे दिसते. कित्येकदा चमत्कार वाटावी अशी कृती एखादी व्यक्ती करून जाते, अण्णांच्या बाबतीत असेच घडल्याचे दिसते. कोणतेही ऐतिहासिक संशोधन शंभर टक्के मान्य होणे दुर्मीळ असताना अण्णांच्या कामाता राजमान्यता मिळाली. उपलब्ध पुराव्याला सदैव चिकटून राहित्याने हे शक्य झाले. कोकण इतिहासाच्या प्रांतात एकांड्या शिलेदाराची भूमिका घेऊन अण्णा कधीही वावरले नाहीत. त्यांनी या क्षेत्रातीत असंख्य नामवंत इतिहास संशोधकांशी संपर्क साधला. वेळोवेळी त्यांचे विचार समजून घेतले. उपलब्ध माहिती जुन्या पुराव्यांच्या साहाय्याने नव्या दृष्टिकोनांचा स्वीकार करून मांडली. यासाठी संशोधन विषयाच्या मर्यादा आणि व्यक्तिगत मर्यादा यांचे भान ठेवून विश्वसनीय तथ्यांचे आकलन आणि संकलन केले. म्हणूनच अण्णा कोकण इतिहास संशोधनावर आपला ठसा उमटवू शकले.

आजकाल आपल्याकडे इतिहासाविषयीचे आकर्षण वाढते आहे. ऑल इंडिया हिस्ट्री काँग्रेस, महाराष्ट्र इतिहास परिषद, भारत इतिहास संशोधन मंडळ, कोकण इतिहास परिषद अशा संस्थांमधून वाचल्या जाणाऱ्या शोधनिबंधांची संख्या वाढते आहे. याबाबत अण्णा समाधान व्यक्त करायचे. 'जगभर दृष्टी फिरवीत असताना स्थानिक इतिहासाकडे दुर्लक्ष व्हायला नको आहे. प्रत्येक गावाचा तालुक्याचा, जिल्हय़ाचा, हेरिटेज स्थळांचा इतिहास लिहिला जायला हवा आहे. कागदपत्रांची जपणूक, उत्तम दर्जाची संग्रहालये आणि त्यांची जोपासना याकडे लक्ष वेधण्याची गरज आहे'. असे ते सातत्याने सूचीत करायचे. सद्याच्या काळात आपल्याकडे 'इतिहास' या विषयावर बोलणे आणि लिहिणे हे तलवारीच्या धारेवर चालण्यासारखे कठीण काम झालेले असताना अण्णांची सतत आठवण होणे क्रमप्राप्त आहे. इतिहासाचा ध्यास घेऊन जीवन व्यतीत केलेल्या अण्णांचे प्रेरणादायी कार्य आपण सर्वांनी पुढे घेऊन जाण्याचा प्रयत्न करू या!

धीरज वाटेकर

 

स्मृतिदिन वृत्त 

अण्णा शिरगावकर स्मृतीदिनी मान्यवरांनी दिला आठवणींना उजाळा

चिपळूण :: कोकण इतिहासाचे नामवंत संशोधक आणि पुराणवस्तू संग्राहक स्वर्गीय अण्णा शिरगावकर यांच्या प्रथम स्मृतिदिनानिमित्त चिपळूण तालुक्यातील मालघर येथील आरती निराधार फौन्डेशनमध्ये ‘स्मृतिगंध’ कार्यक्रम तर अण्णांचे दाभोळोत्तर वास्तव्य राहिलेल्या शिरगाव येथील कन्या सौ. नूतन रविंद्र लब्धे यांच्या निवासस्थानी प्रथम स्मृतिदिन संपन्न झाला. यावेळी अण्णांच्या संकल्पनेनुसार त्यांच्या पत्नी कै. सौ. नंदिनी अनंत शिरगावकर यांच्यासह अण्णांवर तयार करण्यात आलेली ‘स्मरणयात्रा’ ही स्मरणिका मान्यवरांच्या हस्ते प्रकाशित करण्यात आली. विविध क्षेत्रातील मान्यवरांनी यावेळी अण्णांच्या आठवणींना उजाळा दिला.

अण्णांच्या स्मृति जागवताना, राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या जनकल्याण समितीचे उपाध्यक्ष गंगाराम इदाते म्हणाले, ‘गरजू विद्यार्थ्यांना शिक्षणाच्या मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी विद्यामंदिर कोळथरे उभारणाऱ्या स्वर्गीय कृष्णामामा महाजन यांच्या स्मृति जीवंत ठेवण्यासाठी कोळथरे येथील माजी विद्यार्थ्यांनी सुरु केलेल्या उपक्रमांप्रमाणे अण्णांचे काम सतत सर्वांसमोर असावे यासाठी ‘सागरपुत्र’च्या माजी विद्यार्थ्यांनी योगदान द्यावे. कोळी आणि गरजू-गरीब विद्यार्थांना शिक्षण घेता यावे यासाठी अण्णांनी केलेल्या शैक्षणिक कामाचा आढावा दादा खातू यांनी मांडला. सह्याद्री शिक्षण संस्थेच्या जडणघडणीत अण्णांचा सहभाग राहिल्याची आठवणही यावेळी सांगण्यात आली. अण्णांनी गरजू मुलींसाठी वसतिगृहे काढली होती. खेर्डी वाचनालय खेर्डीचे प्रतिनिधी आणि आंबडस शाळेचे माजी मुख्याध्यापक निर्मळकर, स्वर्गीय अण्णांची पुस्तके वाचनालयाला भेट मिळाल्याबद्दल कृतज्ञता व्यक्त केली. रविंद्र लब्धे यांनी अण्णांच्या जीवनपरिचयाचे वाचन केले. यावेळी ‘स्मरणयात्रा’ स्मरणिकेचे संपादक धीरज वाटेकर, विलास महाडिक, समीर कोवळे, महम्मद झारे, कैसर देसाई, आरती फाउंडेशनच्या अनिता नारकर, प्रियांका कारेकर, या कार्यक्रमाचे आयोजन सौ. नूतन रविंद्र लब्धे यांनी तर संयोजन आणि सूत्रसंचालन सामाजिक कार्यकर्ते प्रकाशबापू काणे यांनी केले. आभार केवल लब्धे यांनी मानले.

 

मालघर येथे ‘स्मृतिगंध’ कार्यक्रम संपन्न

स्वर्गीय अण्णांचे मृत्युपूर्व काही दिवसांचे वास्तव्य राहिलेल्या चिपळूण तालुक्यातील मालघर येथील आरती सेवा फाऊंडेशनच्या दुसऱ्या शाखेत स्मृतिगंध कार्यक्रम संपन्न झाला. स्वर्गीय अण्णांच्या प्रतिमेसमोर प्रसिद्ध व्यावसायिक आणि माजी नगराध्यक्ष सुचयअण्णा रेडीज यांनी दीपप्रज्ज्वलन केले. लेखक आणि अभ्यासक धीरज वाटेकर यांच्या हस्ते स्वर्गीय अण्णांच्या प्रतिमेला पुष्पहार अर्पण करण्यात आला. वाटेकर यांनी अण्णांच्या इतिहास संशोधन कार्याचा आढावा घेतला. ‘प्रत्येकाने आपल्या आयुष्याचं ऑडीट करायला हवे आहे. मला, तुमच्याशी या विषयावर सविस्तर बोलायचंय. असं ऑडीट करायला मला थोडा उशीर झाला आहे. पण तुम्ही ते वेळीच करा. कारण या ऑडीट दरम्यान काही त्रुटी लक्षात आल्यास त्या पूर्ण करण्यास अवधी मिळायला हवा.’ असं आपल्याला एकदा अण्णांनी सांगितल्याची हृद्य आठवण सामाजिक कार्यकर्ते अशोक भुस्कुटे यांनी सांगितली. श्रीकांत बापट यांनी बोलताना, आयुष्याच्या अखेरच्या काही दिवसात मालघरला येऊन अण्णांनी जणू ‘वानप्रस्थाश्रम’ जगल्याची भावना व्यक्त केली. दादा कारेकर यांनी नाणीसंग्रह करण्याच्या दृष्टीने अण्णांनी केलेल्या मार्गदर्शनाची आठवण सांगितली. यावेळी ‘दलितमित्र’ शिलभद्र जाधव, विलास महाडिक, अलताफभाई, सचीन शेट्ये, गणेश भालेकर, प्रशांत साठे, नामजोशी, सुरेश आवटे आदी अण्णांचा परिसस्पर्श लाभलेली व्यक्तीमत्त्वे उपस्थित होती. प्रियांका कारेकर यांनी सूत्रसंचालन तर आरती फाउंडेशनच्या संस्थापक अनिता नारकर यांनी उपस्थितांचे आभार मानले. 

प्रसिद्ध कोकण इतिहास संशोधक आणि पुराणवस्तू संग्राहक स्वर्गीय अण्णा शिरगावकर यांचेविषयी आम्ही लिहिलेले इतर ब्लॉगलेख वाचण्यासाठी कृपया खालील लिंक क्लिक करा.   

अखेर ‘ते’ दिवस संपले! (मृत्युलेख)

https://dheerajwatekar.blogspot.com/2022/10/blog-post.html

 

अण्णा, नव्वदीपार... (साप्ताहिक लोकप्रभा)

https://dheerajwatekar.blogspot.com/2021/08/blog-post_26.html

 

अण्णा, ‘शतायुषी’ व्हा!

https://dheerajwatekar.blogspot.com/2020/09/blog-post.html

 

अण्णा शिरगावकर यांच्या ‘शेवचिवडा’ आणि ‘व्रतस्थ’ विषयी...!

https://dheerajwatekar.blogspot.com/2020/04/blog-post_86.html

 

अण्णांचे छांदोग्योपनिषद

https://dheerajwatekar.blogspot.com/2017/04/blog-post.html

 

धन्यवाद

धीरज वाटेकर

तेरड्याची ज्येष्ठा गौरी आली

निसर्गसुंदर कोकणाने गणपती आणि त्यांची आई गौराई यांना जणू निसर्गदेवता मानले आहे. कोकणी आसमंतात तेरडा फुलायला लागला की गौरी-गणपतीचे दिवस जवळ आल्याचे मानले जाते. गौरीचं वास्तव्य पाण्याच्या नैसर्गिक स्रोतांजवळ असतं. आजच्या (दि. २१) गौरी आगमनदिनी दापोली तालुक्यातील केळशी पंचक्रोशीतील सुवासिनी स्त्रिया व कुमारिकांनी येथील आतगाव रोडवरील पारंपरिक पाणवठ्यावर तेरडा वनस्पतीची गौरी स्वरूप आवाहन पूजा केली आणि गौराईच्या आगमनाप्रित्यर्थ वाजत-गाजत मिरवणूक काढली.

कोकणातील अनेक गावात गौरी आगमनासाठी डोक्यावरील रोवळीत किंवा सुपात  हळद, तेरडा, आघाडा यांचे रोपटे घेण्याची प्रथा आहे. तेरडा वनस्पतीची गौराई कोकणात बघायला मिळते. केळशी पंचक्रोशीत तेरडा रोपाला गौरीचे प्रतिक मानून आवाहन करण्यात येते. ज्येष्ठा गौरी आवाहनानिमित्त आज सायंकाळी महिलांनी तेरड्याची रोपे मुळासकट काढून वाजत गाजत मिरवणुकीने आणली. तेरडा वनस्पतीची ही मुळे ही लक्ष्मीची पाउले मानली जातात. पूजनासाठी तेरड्यापासून सुंदर गौराई साकारण्यात येते. तेरड्याचा वापर श्रीगणेशाच्या माटोळीतही केला जातो. देवी गौरी किंवा महालक्ष्मीचे पूजन ज्येष्ठ नक्षत्रावर केले जाते, म्हणून तिला ज्येष्ठागौरीही संबोधले जाते. गौरीचा मुखवटा, हात, तिरडे, बांबू दागदागिने, कपडे घालून गौरीला अतिशय आकर्षक रुपात सजविले जाते. आज सायंकाळी कोकणातील तेरडा रोपट्यांची, विड्याची विधिवत पूजा व गौरी देवतेस आवाहन करण्यात आले. देवी गौराई आपल्या लाडक्या लेकाला बाप्पाला भेटावयास अवतरली आहे. या श्रद्धेने सर्वत्र गौरीपूजनाची तयारी होत असते.

परंपरेनुसार कोकणात गौराई पूजनासाठी बाजारातील विशेष पूजा-साहित्य आणावे लागत नाही. रानावनात आढळणारी फूलपत्री गौराईस प्रिय आहे. कोकणात माळरानी, डोंगर उतारावर, शेताच्या बांधावर जांभळी, फिक्कट गुलाबी, तांबड्या, पांढऱ्या रंगांची ही फुले सगळ्यांचे लक्ष वेधून घेतात. तेरड्याच्या फुलांचं आयुष्य पाच ते सात दिवस असते. सह्याद्रीतील काही भागात यंदा तेरडा जुलै-ऑगस्टमध्येच बहरला होता. हवामानातील बदल याला कारणीभूत असावा.

फेसबुक लाईव्ह लिंक :: (१) https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=635692405317530&id=100002456712976&mibextid=Nif5oz

(२) https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=657021372869388&id=100002456712976&mibextid=Nif5oz

धीरज वाटेकर

'प्रदक्षिणा संकल्पेश' आरती संग्रह प्रकाशन

केळशी (दापोली) :: येथील आतगाव वरची भाट भागातील वाटेकर परिवाराच्या वतीने पारंपरिक गणेशोत्सवाच्या 'अंगारक योग' पार्श्वभूमीवर तयार करण्यात आलेल्या 'प्रदक्षिणा संकल्पेश' आरती संग्रह पुस्तिकेचे प्रकाशन, भजनातून समाज प्रबोधनाची चळवळ राबविणारे आणि आपल्या भजन मंडळाच्या माध्यमातून गेली २१ वर्षे 'प्रदक्षिणा संकल्पेश' गणेशासमोर भजन सेवा सादर करणाऱ्या 'बुवा' जहांगीर शेख यांच्या हस्ते करण्यात आले. अंगावर योगावर स्थापन झालेल्या 'प्रदक्षिणा संकल्पेश' गणेशोत्सवाचे हे एकविसावे वर्ष आहे.

या कार्यक्रमाला प्रमुख पाहुणे म्हणून केळशीच्या विकासाचा ध्यास घेतलेले उपसरपंच केदार पतंगे, गोसावी ग्रामस्थ मंडळ आणि गोसावी भजन मंडळाचे अध्यक्ष विलास कुवेसकर, अरविंद जाधव, 'प्रदक्षिणा संकल्पेश' मूर्तीकार शेखर केळसकर, 'प्रदक्षिणा संकल्पेश' आरत्यांचे लेखक मच्छिन्द्रनाथ तुकाराम वाटेकर, गोसावी महिला मंडळाच्या प्रतिनिधी सौ. शुभांगी बाईत, श्रीमती विजया बन्सीधर वाटेकर आदी मान्यवर उपस्थित होते.

 

तांबड्या जास्वंद फुलाची प्रभावळ पाठीशी घेऊन स्थानापन्न झालेली मस्तकापासून लांबसडक निमुळती पायापर्यंत रूळणारी सरळ सोंड, तिच्या मुख अग्रावर पांढरा शुभ्र एकवीस कळ्यांचा दाणेदार मोदक धरलेल्या अवस्थेतील ‘प्रदक्षिणा संकल्पेश’ गणेशाची शाडूच्या मातीतील मूर्ती पाहाता क्षणी नजरेत भरावी अशी आहे. त्याच्या लंब उदरावर नाभी कमळातून नुकताच जन्म घेतल्यासारखे भासवणारी नागपाशकटी, मागच्या डाव्या हातात आपलाच अर्धा दात, मागच्या उजव्या हातात परशू, नेहमीप्रमाणेच पुढच्या उजव्या हाताने वरदान प्रदान करणारा ‘वरदहस्त’ आणि पुढच्या डाव्यात हातात इक्षुदंड (गणेशवेल) गुंडाळलेल्या या बाप्पाच्या साथीला मूषकराज विराजित आहेत. बाप्पाचे मस्तकावरचे सुपाएवढे कान म्हणजे जणू भक्तांचे गाऱ्हाणे मनापासून ऐकून घेण्याची खात्री पटविणारे, दीड दिवसीय पूजेसाठी दोन्ही पाय जवळ घेऊन स्थानापन्न झालेल्या प्रदक्षिणा संकल्पेशाच्या चेहऱ्यावरील कोवळे नाजूक हास्य समाधान देणारे आहे.

 

पूर्वी पार्थिव श्रीगणेशाची स्थापना करण्यासाठी घरोघरी लागणार्‍या आवश्यक वस्तूंमध्ये ‘आरती’चे एखादे पुस्तक हमखास असायचे. या पुस्तकांचे जतनही व्हायचे. सध्या ऑनलाईन आरत्या उपलब्ध झाल्याने अशा छापील पुस्तिकांची गरज कमी झाली आहे. अर्थात आरत्या सगळ्यांनाच तोंडपाठ नसल्यामुळे पुस्तिका आवश्यकही आहेत. श्रीगणेशाच्या नियमित आरत्यांसह डॉक्युमेंटेशन म्हणूनही ‘प्रदक्षिणा संकल्पेश’ आरती संग्रहाकडे पाहण्यात आल्याची माहिती यावेळी देण्यात आली.

 

स्वर्गीय निसर्गसौंदर्य आणि परंपरा जपलेल्या ग्रामीण कोकणातील दापोली तालुक्यातील केळशी येथील पर्यटन वैशिष्ट्ये यात अंतर्भूत आहेत. गणेशोत्सवात म्हटल्या जाणाऱ्या नियमित आरत्यांसह, भाषाशास्त्राचे अभ्यासक मच्छिन्द्रनाथ वाटेकर यांनी लिहिलेल्या ‘प्रदक्षिणा संकल्पेश’ या अंगारक गणपतीचे स्वरूप, सौंदर्य, वैशिष्ट्य विशद करणाऱ्या आरत्या यात समाविष्ट करण्यात आल्या आहेत. प्रदक्षिणा संकल्पेशाच्या मागील एकविस वर्षांच्या उत्सवातील चित्रमय ‘रंजक’ आठवणी या आरती संग्रहात सामावलेल्या आहेत.

 

निरूपणासाठी प्रसिद्ध असलेले येथील कै. तुकाराम (बुवा) सुभाननाथ वाटेकर यांनी सांगितलेल्या 'घरात गणपती आणायचा असेल तर तो अंगारक योगावर आणायचा आणि घरीच विसर्जन करायचे तर ते बुधवारच्या गणेश चतुर्थीचे' या संकेतानुसार हा अंगारक योग प्रदक्षिणा संकल्पेश गणेशोत्सव सुरू आहे.

 

यावेळी जहांगिर शेख, केदार पतंगे यांनी मनोगत व्यक्त करताना आपल्या आठवणी सांगून उपक्रमाला शुभेच्छा दिल्या. वाटेकर परिवाराच्या वतीने गोसावी भजन मंडळाच्या सर्व प्रतिनिधींना चिपळूणच्या मनोदय एंटरप्रायझेसचे दीपक वाटेकर यांच्या हस्ते लेंगा-कुर्ता-टोपी पारंपरिक पेहेराव भेट देण्यात आला. यावेळी दापोलीतील पायल मोटर्सचे प्रविण वाटेकर, राजेश भिसे, नरेश भिसे, संतोष मांडवकर, प्रदीप शिर्के, संतोष पाटील, सौ. उर्मिला पाटील, सौ. वैशाली जाधव, सौ. रिना भिसे उपस्थित होते. कार्यक्रमाचे सूत्रसंचालन लेखक धीरज वाटेकर यांनी केले.

नवभारताचा निर्माता :: भारतरत्न डॉ. सर मोक्षगुंडम विश्वेश्वरैय्या

भारतरत्न सर डॉ. मोक्षगुंडम विश्वेश्वरय्या हे एक असाधारण दूरदर्शी अभियंता होते. विसाव्या शतकात, ते त्यांच्या हयातीत जणू आख्यायिका बनलेले अतुलनीय अभियांत्रिकी कामगिरीने भरलेले जीवन जगले. औद्योगिक विकासाच्या भव्य दृष्टीने त्यांना अद्वितीय व्यक्ती बनवले. पिण्याचे सुरक्षित पाणी आणि योग्य सिंचनासाठी जलस्रोतांचा प्रभावी वापर हा त्यांच्या जीवनाचा ध्यास राहिला. तंत्रशुद्ध आर्थिक व्यवहार्यता, गुंतवणुकीवर पुरेसा परतावा आणि सामाजिक उद्देशाची पूर्तता होण्याची खात्री असल्याशिवाय त्यांनी मोठे अभियांत्रिकी प्रकल्प हाती घेतले नाहीत.

विश्वेश्वरय्या हे गणितज्ज्ञ आणि इंग्रजीचे उत्तम अभ्यासक होते. त्यांचा जन्म १५ सप्टेंबर १८६१ रोजी झाला. आज हा दिवस देशात सर्वत्र अभियंता दिन म्हणून साजरा केला जातो. डॉ. विश्वेश्वरय्या यांनी भारतात अभियांत्रिकीचा पाया घातला. जागतिक कीर्तीचे अभियंता आणि नवभारताचे एक निर्माते म्हणून त्यांचा गौरव केला जातो. आंध्र प्रदेशातील मोक्षगुंडम हे त्यांच्या पूर्वजांचे गाव. दक्षिण भारतात आपल्या मूळ गावाच्या नावाचा स्वत:च्या नावाच्या आधी उल्लेख करण्याची पद्धत आहे. त्यानुसार ‘मोक्षगुंडम’ गावाचे नाव विश्वेश्वरय्या यांच्या नावाच्या आधी आलेले आहे. त्यांचे वडील पंडित श्रीनिवास शास्त्री हे दशग्रंथी विद्वान ब्राह्मण होते. पूजा-अर्चा, धार्मिक कार्ये (लग्न-मुंजी, सत्यनारायण वगैरे) यांमधून मिळणार्‍या दक्षिणेतून त्यांचा घरखर्च कसाबसा चालवत. घरच्या गरिबीमुळे शिक्षणासाठी पैसा नव्हता. तेव्हा त्यांनी विद्यार्थिदशेत शिकवण्या करून शाळेच्या फीसाठी कष्टाने पैसा जमा केला होता. १८८०मध्ये त्यांनी मद्रास विद्यापीठातून प्रथम क्रमांकासह बीए केले. यामुळे पुणे कॉलेज ऑफ सायन्समध्ये (भारतातील सर्वात जुने आजचे कॉलेज ऑफ इंजीनिअरिंग पुणे) त्यांना शिक्षणासाठी शिष्यवृत्ती मिळाली. येथील तीन वर्षांचा अभ्यासक्रम अडीच वर्षांत पूर्ण करून नोव्हेंबर १८८३ मध्ये ते एल.सी.ई. (लायसेन्सिएट सिव्हिल इंजीनिअरिंग) आजची बी. ई. सिव्हिल पदवी वयाच्या बावीसाव्या वर्षी प्रथम श्रेणीत प्रथम क्रमांकाने उत्तीर्ण झाले. पुढे त्यांना बर्कले पदकाने सन्मानित करण्यात आले. मार्च १८८४मध्ये पूर्वीच्या बॉम्बे प्रेसिडेन्सी सरकारमधून त्यांनी सार्वजनिक बांधकाम अभियंता म्हणून आपल्या दीर्घ आणि महत्त्वपूर्ण कारकीर्दीची सुरुवात केली होती.

नद्यांच्या जलस्रोतांचा योग्य उपयोग करणे ही त्यांची आवड होती. बॉम्बे प्रेसिडेन्सीच्या सेवेत त्यांनी महाराष्ट्र राज्यातील खानदेशातील धुळे शहराला पाणीपुरवठा करण्यासाठी सर्वेक्षण व नियोजन केले. त्याची अंमलबजावणी केली. पाणीपुरवठा योजनांची त्यांची कल्पना आणि यशस्वीपणे अंमलबजावणी करण्याची क्षमता ओळखून सरकारने त्यांना सिंध प्रांतातील सुक्कूर शहराच्या पाणीपुरवठा आणि ड्रेनेज व्यवस्थेचे स्वतंत्रपणे नियोजन, आराखडा आणि अंमलबजावणी करण्याचे काम सोपवले होते. तुलनेने हे कठीण काम होते. त्यांनी तेही यशस्वीरित्या पूर्ण केल्यावर त्यांना सुरत पाणीपुरवठा योजना पुरविण्याचे काम देण्यात आले. यातून एक प्रतिभावान आणि सक्षम जलसंपदा अभियंता म्हणून त्यांची ख्याती निर्माण झाली. हळूहळू त्यांनी बॉम्बे प्रेसिडेन्सीमधील बेळगाव, धारवार, विजापूर, अहमदाबाद, पुणे आणि भारताबाहेरील एडन बंदरासाठी ब्रिटिश लष्करी वसाहत आदी ठिकाणी काम केले. पुणेजवळील खडकवासला जलाशयाची साठवण क्षमता वाढवणे आवश्यक असताना धरणाची उंची न वाढवता त्यांनी आपल्या नाविन्यपूर्ण क्षमतेचे प्रदर्शन घडवले. १९०३मध्ये विश्वेश्वरय्या यांनी आठ फूट उंच स्वयंचलित गेट्सची प्रणाली शोधून काढली. जेव्हा पाणी पूर्ण पूर पातळीपर्यंत वाढते तेव्हा हे दरवाजे उघडायचे आणि पूर ओसरल्यावर बंद व्हायचे. त्यामुळे धरणाची पूर्ण क्षमता नेहमीच वापरली जायची. त्यांचे हे ‘पेटंट’ डिझाईन नंतर ग्वाल्हेरमधील तिगारा धरण आणि म्हैसूर राज्यातील कावेरी ओलांडून कृष्णराजसागर धरणासह भारतातील इतर अनेक धरणांमध्ये वापरले गेले. त्यांचा आणखी एक अभियांत्रिकी चमत्कार म्हणजे ब्लॉक सिस्टीम ऑफ इरिगेशन (BSI) ही पद्धत होय. ज्यात कालव्यांद्वारे पाणी पुरवठा रोटेशन आणि पुरवठ्याचे समान वाटप समाविष्ट होते. ज्यामुळे पाण्याचा गैरवापर टाळता येणे शक्य झाले होते. या कल्पनेचा डेक्कनच्या कालवा प्रणालीत उपयोग झाला.

वसाहतवादी ब्रिटीश प्रशासनात कार्यरत अस्वस्थ विश्वेश्वरयांनी १९०८मध्ये ४८व्या वर्षी स्वेच्छानिवृत्ती स्वीकारली आणि फ्रीलान्स सल्लागार अभियंता म्हणून काम सुरु केले. दरम्यान आपला दृष्टीकोन विस्तृत करण्यासाठी त्यांनी युरोप प्रवास केला. युरोपहून परतल्यावर हैदराबाद सरकारने त्यांना सल्लागार अभियंता बनण्याची विनंती केली. हैदराबाद शहराला मुसी नदीच्या विनाशकारी पुरापासून वाचवण्यासाठी आणि चांगला पाणीपुरवठा होण्यासाठी सिकंदराबाद-हैदराबाद या जुळ्या शहरांतील प्रसिद्ध टँक बंडची योजना तसेच परिसरातील इतर नाल्यांमध्ये वाहणारे पाणी साठवण्यासाठी त्यांनी योजना आखल्या. दरम्यान त्यांना पूर्वीच्या म्हैसूर राज्याचे मुख्य अभियंता म्हणून आमंत्रण मिळाले. १५ नोव्हेंबर १९०९रोजी विश्वेश्वरय्या म्हैसूर राज्य सरकारच्या सेवेत रुजू झाले. म्हैसूरमधील कार्यकाळात त्यांनी त्यांची दूरदृष्टी आणि अष्टपैलुत्व दाखवून दिले. म्हैसूर राज्याच्या विकासासाठी त्यांनी हाती घेतलेले अनेक प्रकल्प महाराज सर जयचमराजेंद्र वोडेयार यांनी दिलेल्या प्रोत्साहनामुळे यशस्वी झाले. त्यांनी म्हैसूर आर्थिक परिषदेचे अध्यक्ष म्हणूनही काम पाहिले. त्यांनी कावेरी खोऱ्याचे सर्वेक्षण केले. म्हैसूरमधील उद्योगांसाठी पुरेशी वीज निर्माण करण्यासाठी त्यांनी प्रयत्न केले. कृष्णराजसागर धरणाची रचना करताना विश्वेश्वरय्या यांनी त्यांच्या स्वयंचलित स्लुइस गेट्सची नवकल्पना वापरली. दिवाण म्हणून विश्वेश्वरय्या हे राज्याचे जलद औद्योगिकीकरण करण्यात आणि तेथील नागरिकांसाठी शैक्षणिक संधींचा विस्तार करण्यात यशस्वी ठरले. नीटनेटके, स्वच्छ, कुठेही एकसुद्धा सुरकुती नसलेले धोतर किंवा सूट आणि डोक्यावर म्हैसुरी फेटा (पगडी) घालणे हे विश्वेश्वरय्यांचे खास वैशिष्ट्य होते. ते शिस्तीचे भोक्ते होते. ऑफिसमध्ये कामासंबंधीची गोष्ट आखीव, घाई न करता, व्यवस्थित करणे ही त्यांची काम करण्याची पद्धत होती. स्थापत्यशास्त्रज्ञ विश्वेश्वरय्या हे जन्माने मोठे नव्हते ते प्रयत्नाने श्रेष्ठ झाले. प्रखर बुद्धिमत्ता, अखंड वाचन, चिंतन, संशोधन, उत्साह आणि तत्त्वनिष्ठा हे त्यांची गुणवैशिष्ट्ये होती. 

पंडित जवाहरलाल नेहरू डॉ. विश्वेश्वरय्यांबद्दल म्हणत, ‘He is an engineer of Integrity, Character and Broad National Outlook.’ १ सप्टेंबर १९६१ रोजी त्यांच्या जन्मशताब्दी उत्सवात पंडित नेहरूंनी आपल्या भरगच्च कार्यक्रमातून वेळ काढून दिल्लीहून बंगलोरला जाऊन त्यांना शुभेच्छा दिल्या होत्या. महत्त्वाचे म्हणजे त्यांना आलेल्या वाढदिवसाच्या शुभेच्छा पत्रांवर त्यांच्याच छापाची पोस्टाची तिकिटे चिकटवलेली होती. त्यांनी युवा पिढीला दिलेला संदेश - It is better to worn out than rust out – अर्थात झिजलात तरी चालेल, पण गंजू नका. गंज चढलेले आयुष्य काय कामाचे? त्यांच्या हयातीत त्यांना अनेक सन्मान मिळाले. १९११मध्ये कमांडर ऑफ द इंडियन एम्पायर (CIE), १९१५मध्ये नाइट कमांडर ऑफ द ऑर्डर ऑफ द इंडियन एम्पायर (KCIE), स्वतंत्र भारताने १९५५मध्ये त्यांना ‘भारतरत्न’ हा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार प्रदान केला. विश्वेश्वरय्या हे १०१ वर्षे ६ महिन्यांचे वृध्दापकाळ होईपर्यंतचे शिस्तबद्ध जीवन जगले. १२ एप्रिल १९६३रोजी त्यांचे निधन झाले.

भारतरत्न डॉ. सर मोक्षगुंडम विश्वेश्वरैय्या यांना मानाचा मुजरा...

धीरज वाटेकर

स्थापत्य अभियंता चिपळूण

‘अभियंता दिन’ पुरवणीची सुरुवात रत्नागिरीतून!

स्थापत्य अभियांत्रिकी पदविकेचे शिक्षण पूर्ण झाल्यावर ‘खाजगी अभियंता’ म्हणून जबाबदारी सांभाळून आवड जोपासण्यासाठी आम्ही पत्रकारितेकडे वळलो. २००२साली वार्तांकनासाठी कोयना जलविद्युत प्रकल्पातील पोफळी वीज मंडळात साजरा होणाऱ्या अभियंता दिन कार्यक्रमाचे निमंत्रण मिळाले होते. तेव्हा कोकणात फारसा कुठे अभियंता दिन साजरा होत नव्हता. असल्यास तो अभियांत्रिकी कार्यालयातील भारतरत्न डॉ. सर मोक्षगुंडम विश्वेश्वरैय्या यांच्या प्रतिमेला पुष्पहार घालण्याच्या पलिकडे जात नव्हता. पोफळीतील कार्यक्रमाने आमच्या मनात ‘टयॅब्युलर’ आकाराच्या ‘अभियंता दिन’ पुरवणीची बीजे पेरली. तेव्हा कोणत्याही वर्तमानपत्रात एखाद्या विषयावर ‘टयॅब्युलर’ आकाराची किमान आठ किंवा सोळा पानी पुरवणी करणे हे आव्हानात्मक होते. आमचे तत्कालिन सहकारी ज्येष्ठ पत्रकार स्व. प्रमोद पेडणेकर यांच्या सहकार्याने आजपासून वीस वर्षांपूर्वी २००३साली १६ पानी ‘अभियंता दिन’ पुरवणी प्रसिद्ध झाली. तेव्हापासून आजतागायत रत्नागिरीसह राज्यातील विविध दैनिकात ‘अभियंता दिन’ पुरवणी प्रसिद्ध होत असते. मात्र २००३पूर्वी ‘टयॅब्युलर’ आकाराची पुरवणी प्रसिद्ध झाल्याचे आम्ही पाहिलेले नाही.